اول ذی القعده میلاد بانوی کرامت حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها)

ایشان بانویی عالم و عابد و از نسل نبوت و شاخه ای از درخت امامت و از نوادگان حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) هستند. 
حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) اول ماه ذی القعده 173 هجری در مدینه منوره به دنیا آمدند و روایت است که برادرشان حضرت امام رضا (علیه السلام) ایشان را معصومه صدا می کردند و جدشان امام صادق (علیه السلام) قبل از تولد ایشان، او را به «کریمه اهل بیت» ملقب نمودند. 
حضرت معصومه (سلام الله علیها) نزد برادرشان حضرت امام رضا (علیه السلام) پرورش یافتند زیرا که در سال ولادت ایشان، پدر بزرگوارشان حضرت امام موسی الکاظم علیه السلام به دستور هارون عباسی به زندان منتقل شدند و سپس در سال 183 هجری به شهادت رسیدند. 
موقعی که مامون حضرت امام رضا (علیه السلام) را به خراسان فرا خواند، حضرت معصومه (سلام الله علیها) برای دیدار با برادرشان عزم سفر نمودند بالاخص اینکه حضرت امام رضا (علیه السلام) خاندان خود را از شهادت خویش در این سفر آگاه نموده بودند ولی به دلیل سختیهای سفر بیمار شدند و ایشان را به شهر قم منتقل نمودند و حضرت معصومه (سلام الله علیها) پس از هفده روز یعنی در روز دهم ربیع الثانی 201 هجری دار فانی را وداع کردند. 

روایات درباره مقام و فضیلت زیارت حضرت معصومه(س)

1. تعدادی از اهالی ری خدمت امام صادق(ع) رسیدیند. حضرت فرمود: آفرین بر برادران قمی ما. گفتند: ما اهل ری هستیم (نه اهل قم). حضرت سخن خویش را تکرار فرمود و آنان چندین بار گفتند که ما اهل قم نیستیم و حضرت هم چندین بار فرمود که ای برادران قمی ما خوش آمدید. سپس حضرت فرمود: «إِنَ لِلّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَکَةُ وَ إِنَ لِلرَّسُولِ (ص) حَرَماً وَ هُوَ الْمَدِینَهُ وَ إِنَ لِأَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ(ع) حَرَماً وَ هُوَ الْکُوفَهُ وَ إِنَ لَنَا حَرَماً وَ هُوَ بَلْدَهٌ قُمَّ وَ سَتُدْفَنُ فِیهَا امْرَأَهٌ مِنْ أَوْلَادِی تُسَمَّی فَاطِمَةَ فَمَنْ زَارَهَا وَ جَبَتْ لَهُ الْجَنَةُ؛ خداوند حرمی دارد که مکه است و رسول خدا حرمی دارد که مدینه است و برای امیرالمؤمنین حرمی دیگر است که کوفه است و برای ما اهل بیت حرمی دیگر است که آن شهر قم است و به زودی بانویی از اولاد من در آن دفن می شود که نامش فاطمه است. پس هر که او را زیارت کند بهشت بر وی واجب می شود».

راوی می گوید این سخن امام صادق(ع) پیش از ولادت حضرت فاطمه معصومه بود.[1]

2. امام صادق(ع) می فرماید: همانا قم کوفه کوچک است. آگاه باشید که بهشت هشت در دارد که سه در از آنها برای قم است. بانویی از اولاد من در آنجا از دنیا میرود که نامش فاطمه دختر موسی است و با شفاعت این بانو تمام شیعیان وارد بهشت خواهند شد.[2]

شناسنامه

محمدکاظم بدرالدین

نام مقدس: فاطمه کبری

لقب شریف: معصومه(س)

پدر بزرگوارش: حضرت موسی بن جعفر(ع)

مادر گرامی اش: حضرت نجمه خاتون

ولادت باسعادت: اول ذیقعده الحرام 173 هـ .ق

محل ولادت: مدینه منوّره

ورود به قم: 23 ربیع المولود 201 هـ .ق

هدف از مسافرت: دیدار برادر ـ علی بن موسی الرضا(ع) که در خراسان بود ـ

رحلت یا شهادت جانگداز: دهم ربیع الثانی 201 هـ .ق (بنا به قول معتبر)

سنّ مبارک: 28 سال

محل عبادتش در قم: بیت النّور (واقع در میدان میر «قم»)

پاداش زیارت آن حضرت: بهشت برین[3]

بشارت باد

اول ذیقعده سال 173 هجری قمری، با ولادت فرزندی از تبار رسول الله(ص)، مدینه، فروغی دیگر یافت و خانه پرمهر امام کاظم(ع) و نجمه خاتون، غرق سرور و شادمانی شد.

حضرت فاطمه معصومه(س) دیده به جهان گشود و در بوستان معنویت، نسیم سبز بشارت وزیدن گرفت.

شرافت نسبی حضرت معصومه(س)، فراتر از آن است که قلم، توان ِدرکش را داشته باشد. نیاکان او، پرچم داران هدایت و فضیلت و خود، دختر امام، خواهر امام و عمّه امام است. بیست و پنج سال تمام، امام رضا(ع) تنها فرزند نجمه خاتون به شمار می رفت، تا اینکه بعد از یک ربع قرن انتظار، ماه تابانی از افق امامت درخشید. کریمه اهل بیت ـ حضرت معصومه(س) ـ لحظه ای از خورشید فروزان امامت جدا نمی شد و از دریای بی کران علوم پدر و برادر، کسب فیض می کرد.

ما ایرانیان، افتخار هم نشینی با مقام آن بزرگوار را داریم و اینک این دل های پرشعف از آمدنش، زائر معصومیّت زلال اویند.

جلال و جبروت حضرت فاطمه معصومه(س)

نقل شده که حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی(ره) به طلاب می فرمود: علت آمدن من به قم این بود که پدرم آقا سید محمود مرعشی نجفی (که از زهّاد و عبّاد معروف بود) چهل شب در حرم حضرت علی(ع) بیتوته نمود که آن حضرت(ع) را ببیند. شبی (در حال مکاشفه) حضرت را دیده بود که به ایشان می فرماید: سید محمود، چه می خواهی؟ عرض می کند: می خواهم بدانم قبر فاطمه زهرا(س) کجاست تا آن را زیارت کنم. حضرت فرموده بود: من که نمی توانم برخلاف وصیتِ آن حضرت قبر او را معلوم کنم. عرض کرد: پس من هنگام زیارت چه کنم؟ حضرت فرمود: خدا جلال و جبروت حضرت فاطمه(س) را به فاطمه معصومه(س) عنایت فرموده است. هر کس بخواهد ثواب زیارت حضرت زهرا(س) را درک کند، به زیارت فاطمه معصومه(س) برود.[4]

فضیلت زیارت حضرت معصومه در کلام امام رضا(ع) و امام جواد(ع)

امام رضا(ع) خطاب به «سعد بن سعد اشعری» فرمودند: ای سعد! از ما قبری در نزد شما هست. سعد می گوید: عرض کردم: فدایت گردم، آیا قبر فاطمه دختر حضرت موسی بن جعفر(ع) را می فرمایید؟ امام رضا فرمودند: آری، هر کس او را زیارت کند در حالی که عارف به حقّ او باشد، بهشت از آن ِاوست. پس هرگاه به کنارِ قبر او آمدی، بالای سرش بایست و 34 مرتبه الله اکبر، 33 مرتبه سبحان الله، 33 مرتبه الحمدلله بگو. آن گاه بگو: السلام علی آدَمَ صَفْوَةِ اللهِ ـ تا پایان زیارت شریفه ـ[5].

نیز از امام رضا(ع) روایت شده که فرمودند: هر کس حضرت معصومه(س) را در قم زیارت کند، همانند کسی است که مرا زیارت کرده باشد.[6]

از امام جواد(ع) روایت شده که فرمود: «مَنْ زارَ عَمَّتی بِقُمْ فَلَهُ الجَنَّهُ ؛ هر کس عمه ام را در قم زیارت کند، بهشت از آنِ اوست».[7]

مخدّرات مدفون در داخل حرم

در داخل حرم مطهر حضرت معصومه(س) و در زیر گنبد، علاوه بر کریمه اهل بیت، 5 تن از مخدّرات آرمیده اند که عبارتند از:

1. میمونه؛ دختر موسی مبرقع و نوه امام جواد(ع)

2. امّ محمّد؛ دختر موسی مبرقع و نوه امام جواد(ع)

3. امّ قاسم؛ دختر علی کوکبی

4. امّ اسحاق؛ جاریه (کنیز) محمد فرزند موسی مبرقع

5. امّ حبیب؛ جاریه (کنیز) ابوعلی نوه امام رضا(ع)

طبق گزارش کتاب «تاریخ قم»، در قرن سوم هجری، دو قبّه به جای گنبد فعلی بوده است که قبّه اول بر فراز قبر مطهر حضرت معصومه و قبور امّ محمد و ام قاسم قرار داشته و قبّه دوم بر فراز قبور ام حبیب، ام اسحاق و میمونه بوده است.[8]

علت هجرت حضرت معصومه به قم

حضرت معصومه(س) با گروهی از همراهان (علویان)، به ظاهر برای زیارت امام رضا(ع) مدینه را به سوی خراسان ترک می کنند. یک سال از آخرین ملاقات با برادرشان گذشته و اینک پس از یک سال تحمّلِ رنجِ فراق برادر و جلب امام رضا(ع) به خراسان، قصد هجرت کرده اند.

اما روی دیگر سکه آن است که این زیارت، یک ملاقات عادی نبوده است؛ بلکه یک حرکت است. تحول عظیمی است که آغاز آن با حضرت امام رضا(ع) بوده است و ادامه آن با حضرت معصومه(س). (گرچه دیدار حضرت معصومه با امام رضا انجام نشد و در اثنای سفر و در ساوه، جنگ سختی درگرفت و کریمه اهل بیت 23 تن از عزیزان خود را در این ستیز از دست داد و خود نیز پس از هفده روز در قم وفات یافت).

این حرکت، مانند حرکت حضرت ابی عبدالله است که آغاز حرکت، با سیدالشهدا و ادامه آن با حضرت زینب(س) بود. اینکه هجرت امام رضا(ع) از مسیر بصره ـ اهواز ـ فارس به مرو صورت گرفت و هجرت حضرت معصومه یک سال بعد، از مسیر دیگری انجام شد، می تواند علت مهم تری داشته باشد و آن این است که معصومین (علیهم السلام) می خواستند پایگاهی بسیار قوی در سرزمین ایران ایجاد کنند که قم را بهترین و مناسب ترین مکان یافتند؛ لذا نخستین جرقه از لسانِ مبارک امام صادق(ع) بود که خبر دفن یکی از اولادشان در قم را بیان فرمودند. حضرت معصومه(س) قم را انتخاب کردند تا با آمدن به این شهر، سخن امامان خود را به تحقق برسانند که تا آن زمان هیچ یک از اولاد معصومین(علیهم السلام) در قم دفن نشده بودند؛ بلکه حتی به این شهر قدم نیز نگذاشته بودند.[9]

چهار فاطمه در خانه امام

مطابق نوشته مورّخان، حضرت موسی بن جعفر(ع) چهار دختر به نام «فاطمه» به شرح زیر داشته اند (که به فواطم اربعه معروفند):

1. فاطمه کبری، ملقب به «حضرت معصومه»(س) که در قم مدفون است.

2. فاطمه صغری، ملقب به «بی بی هیبت» که در مدخل شهر باکو در جمهوری آذربایجان مدفون است.

3. فاطمه وسطی، ملقب به «ستّی فاطمه» که در اصفهان مدفون است.

4. فاطمه اُخری، مشهور به «خواهر امام» که در رشت مدفون است.[10]

نکته: فقط حضرت معصومه(س) از نجمه خاتون (مادر امام رضا(ع)) تولد یافته است.

ـ محدّث گران قدر، حاج شیخ عباس قمی(ره) به هنگام بحث از دختران حضرت موسی بن جعفر(ع) می نویسد: «برحسب آنچه به ما رسیده، افضل آنها سیده جلیله معظّمه، فاطمه بنت امام موسی(ع)، معروف به حضرت معصومه است».[11]

ـ این خاتون دوسرا و شفیعه روز جزا، القاب فراوانی دارد که برخی از آنها عبارتند از:

معصومه، کریمه اهل بیت، اُختُ الرضا، نقیه، سیده، طاهره و حمیده.[12]

عالمه آل عبا

پیرمردهای عالم اسلام، سؤال هایشان را جمع کرده، نوشته و آورده بودند خدمتِ امام کاظم(ع). چون امام(ع) نبودند، سؤال ها را دادند به دختر او (حضرت معصومه(س)) تا مطمئن شوند که سؤال ها به دست پدر خواهد رسید. وقتی فردا آمدند، هنوز امام کاظم(ع) نیامده بودند. سؤال ها را گرفتند و رفتند. دختر امام، سؤال ها را کامل جواب داده بود. میان راه به امام کاظم(ع) برخوردند و جواب ها را به او نشان دادند. حضرت(ع) همه جواب ها را تأیید کردند و فرمودند: «فِداها اَبُوها؛ پدرش به فدایش»!

بیت النور

بیت النور حجره ای است که حضرت معصومه(س) در مدت اقامت هفده روزه اش در منزل موسی بن خزرج، در آنجا مشغول عبادت بودند که هم اکنون نیز این حجره در محله میدان میر قم وجود دارد و مورد توجه دوست داران اهل بیت است. عبادت و شب زنده داری هفده روزه این بانوی مکرمه در واپسین روزهای عمر شریفش، گوشه ای از یک عمر عبودیت و خضوع و خشوع او در برابر ذات پاک الهی است. بر سرْدرِ آن مکان مقدس این دو بیت به چشم می خورد:

شده بنیاد این کاخ منوّر

به پاس دختر موسی بن جعفر

عبادتگاه معصومه است این جا

کز اینجا قم شرافت یافت دیگر[13]

اخت الرضا

حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام، دختر حضرت باب الحوائج امام موسی بن جعفر(ع) در اول ذیقعده سال 173 هـ .ق در خانه امامت و ولایت، از مادری پاک و متقی به نام تُکتم یا نجمه خاتون دیده به جهان گشود.

در خاندان عصمت و طهارت رشد کرد و از محضر دو امام همام بهره ها برد و به حد کمال و بالندگی دست یافت. زنی عاقل، عابد، کریم، محدث و باتقوا بود. به القابی مانند معصومه، کریمه اهل بیت، طاهره، برّ، تقیّه، رضیِه، سیده، حمیده، رشیده، نقیه، مرضیه و اخت الرضا معروف و مشهور است.

مأمون، خلیفه عباسی برای این که بتواند سیاست های خائنانه خویش را در جامعه مسلمین محقق سازد، در سال 200 هـ .ق امام علی بن موسی الرضا(ع) را به خراسان دعوت کرد و با زور ایشان را به پذیرش ولایت عهدی مجبور نمود.

حضرت معصومه در سال 201 هجری قمری، به شوق دیدار برادر به همراه گروهی از برادران و غلامان و کنیزان، مدینه را به قصد مرو ترک کرد. وقتی که کاروان به ساوه رسید، جنگ سختی بین آنها و معاندین اهل بیت درگرفت که منجر به شهادت 23 تن از همراهان آن حضرت گردید. مردم قم وقتی این فاجعه دل خراش را شنیدند، به ساوه رفتند و آن بانوی بزرگوار را به قم دعوت کردند.

دختر امام کاظم(ع) در میان استقبال پرشور مردم وارد قم گردید و 17 روز با تن بیمار و رنجور، به زندگی خود ادامه داد و سرانجام در دهم ربیع الثانی 201 هـ .ق در دیار غربت جان به جان آفرین تسلیم نمود. پس از عروج ملکوتی اش او را غسل دادند و کفن کردند و آن جسم پاک را به باغ موسی بن خزرج بردند و بر سر این که چه کسی او را دفن کند، اختلاف افتاد؛ اما طولی نکشید که دو سوار از سمت رودخانه قم آمدند، بر حضرت بانو نماز گزاردند و او را در قبری که معین شده بود دفن کردند و بی آنکه با کسی سخن بگویند بازگشتند.

شفاعت

«در ابتدای سکوت ایستاده ام و التماس چشمانم را به شبکه شبکه ضریحت دخیل بسته ام. چقدر دنیا کوچک است؛ دنیایی که بشر مدرن امروز را در خود جای داده است! و چقدر دنیا بزرگ است؛ دنیایی که در یک قدمی بهشت سر برافراشته است! و چقدر بهشت نزدیک است؛ بهشتی که در فاصله «یا فاطِمَةُ اِشفَعِی لَنا فی الجَنّه» بنا شده است».

شکی نیست که داشتنِ حق شفاعت و رسیدن به این مقام عظیم، شایستگی لازم را می طلبد؛ زیرا خداوند، شفاعت کسانی را می پذیرد که مأذون و مجاز از سوی او باشند. «مَنْ ذَا الَّذی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلّا بِإِذْنِهِ؛ یعنی کیست که در نزد او، جز به فرمان او شفاعت کند؟!» (بقره: 255). از جمله کسانی که شفیعه بودنش در روایات و آثار دینی تصریح شده است، فاطمه معصومه(س) است. امام صادق(ع) می فرماید: »تَدْخُلُ بِشَفاعَتِها شیعَتِیَ الجَنَّهَ بِاَجْمَعِهِمْ ؛ یعنی به شفاعت او (فاطمه معصومیه(س)) همه شیعیانم وارد بهشت خواهند شد.»[14] در زیارت آن حضرت [به دستور امام معصوم(ع)] گفته می شود که: «یا فاطمهُ اشْفَعی لی فِی الجَنَّهِ؛ یعنی ای فاطمه (معصومه) ! شفاعت کن در مورد بهشت از من.» در بخش دیگری از زیارت مخصوص آمده است. فَاِنَّ لَکِ عنداللهِ شأناً مِنَ الشَّأنِ؛ ما از تو طلب شفاعت می نماییم؛ به سبب این که تو در محضر الهی، شأن و منزلت وصف ناپذیری داری که بر خاک نشینان این عالم تصور کردنی نیست و تنها خدا و پیامبر و اوصیا طاهرینش بر آن واقفند.

ستارگان حرم (علما و دانشمندان مدفون در حرم حضرت معصومه (س))

در مسجد بالاسر:

شیخ عبدالکریم حائری (مؤسس حوزه علمیه قم)، آیت الله العظمی گلپایگانی، آیت الله العظمی اراکی، آیت الله العظمی فاضل لنکرانی، آیت الله العظمی میرزا جواد تبریزی، آیت الله العظمی بهاءالدینی، علامه طباطبایی(ره)، استاد شهید مرتضی مطهری، شهید آیت الله مدنی و …

در مسجد اعظم:

آیت الله العظمی بروجردی

در صحن بزرگ اتابکی:

قطب راوندی

در حجره های اطراف صحن بزرگ:

شیخ فضل الله نوری [حجره 41]، شهید دکتر مفتح [حجره 43]، حجت الاسلام کوثری مداح امام(ره) [حجره 43]، محقق داماد [ حجره 41]، پروین اعتصامی [حجره 1].

عنایت آیت الله بروجردی به رعایت حریم حضرت معصومه(س)

ملک سعود (هفدهمین پادشاه عربستان سعودی) در سال 1375 هـ .ق به عنوان یک دیدار رسمی به تهران آمد و تصمیم گرفت برای دیدار با حضرت آیت الله العظمی بروجردی(ره) به قم مشرّف شود.

حضرت آیت الله العظمی بروجردی از دیدار با ملک سعود عذر خواست و اجازه ملاقات را نداد. خدمت آن مرجع عرض شد: اگر اجازه می فرمودید که ملک سعود به خدمت شما مشرّف شود، برای روابط دو کشور خوب بود. آیت الله بروجردی فرمودند: اگر ملک سعود به قم می آمد و به دیدنِ منِ طلبه می آمد ولی به حرم مطهر حضرت معصومه(س) نمی رفت، من این جسارت و بی ادبی را چگونه تحمل می کردم؟! و اگر به حرم مطهر مشرّف می شد و لازمه ادب را به عمل نمی آورد و به خواندن فاتحه ای بسنده می کرد، مصیبت سنگین تر بود.[15]

مرحوم آیت الله بروجردی همه روزه با خضوع و احترام زائدالوصفی پیشانی ادب بر آستان کریمه اهل بیت می ساییدند و محل درس خود را در کنار حرم بی بی قرار دادند. بزرگ ترین بنای تاریخی خود (مسجد اعظم) را در کنار حرم حضرت معصومه تأسیس نمودند و جالب تر اینکه به تولیت آستانه دستور دادند که نام ایشان را در لیست «خدّام افتخاری آستانه مبارکه» ثبت نمایند. و این حاکی از کمال معرفت ایشان به مقام شامخ کریمه اهل بیت(س) است.[16]

سلام بر تو ای دختر رسول خدا! سلام بر تو ای دختر فاطمه و خدیجه! سلام بر تو ای دختر امیرمؤمنان! سلام بر تو ای دختر حسن و حسین! سلام بر تو ای دختر ولیّ خدا! سلام بر تو ای خواهر ولی خدا! سلام بر تو ای عمه ولی خدا! سلام و رحمت و برکات خدا بر تو ای دختر موسی بن جعفر! خداوند، ما و شما را در بهشت به یکدیگر بشناساند و ما را به همراه شما محشور کند و بر حوض جدتان وارد نماید و از جام جدتان به دست علی بن ابی طالب سیرابمان سازد. درود خداوند بر شما باد.[17]

آثار هجرت حضرت معصومه(س)

هجرت حضرت معصومه(س) از مدینه به قم در قلب همه هجرت های صدساله از نیمه قرن دوم تا نیمه قرن سوم می درخشد. دو هجرت چهره تاریخ ایران را به طور اساسی دگرگون ساخت؛ هجرت امام رضا(ع) و هجرت حضرت معصومه(س). هجرت امام رضا(ع)، خراسان مرکزی را با بزرگ ترین تحول مذهبی روبه رو ساخت. هجرت حضرت معصومه نیز شبیه همان آثار هجرت حضرت رضا در خراسان را در قم و منطقه جبال، با سرعت بیشتری به بار آورد. قم بین دو قطب بنی حنفی و سنّی شافعی در ری و ساوه و اصفهان قرارگرفته بود. به دنبال هجرت حضرت معصومه(س) هنوز قرن سوم به پایان نرسیده بود که قم مرکز تشیع امامی گردید.[19]

رایحه قم

چه صبح عنایتی دمیده که با مدیحه هایش، دل ما را روشن کرده است! چه عطر شَعَفی در رگ های ساعات شهر جاری شده که گویا در بهشت پا نهاده ایم!

امروز، قرائت چندم رویش است که لهجه همه ما بوی باغ گرفته است. «سبزیم و تازه، این نفحات از کدام سوست؟»

بیایید، ای لحظه های از دست رفته انسان! بنگرید به آستان متبسم تبرّک؛ به قطعه آینه زار تعبد. «فرشتگان معصوم، دروازه های بشریت را گل باران کرده اند».

امروز، آسمان مدینه چه اندازه از غزل هایِ عاشق، نور گرفته است! امروز رایحه «قم» چقدر شامه نواز است؛ «معصومه(س)» آمده است.

قم، در لباس بهار تماشایی است و شرح روایت روشنایی اش، خواندنی. خیابان ها و میدا ن های قم، تازه ترین شعرهای چراغانی شده را در دست دارند. حتی رگه هایی از شوق، در دوردست های خاک دیده می شود. امروز، انبوه زائران حرمش حرم معصومه را می بینیم و تپش رکعات عارفانه شان را که نامِ درختان ندیده را زنده می کنند. «همه هستی عین زیارت نامه شده است» تا در برابر فضیلت های نامحدودِ امروز زانو بزند. فرزند مبارکِ اشراق، همه نگاه ها را «پله پله تا ملاقات خدا» کشانده است. ساعات امروز از مصاحبت تبسم مدینه می آیند. از وادی محسوس دل.

پی نوشت:

[1]. مستدرک الوسائل، ج10، ص368.

[2]. بحارالانوار، ج57، ص228.

[3]. علی اکبر، مهدی پور، زندگانی کریمه اهل بیت، نشر حاذق، 1384، چ 2، ص 149.

[4]. الیاس محمدبیگی، فروغی از کوثر (زندگی نامه حضرت فاطمه معصومه(س))، انتشارات زائر، 1374، چ 1، ص54.

[5]. نک: بحارالانوار، ج102، صص265 ـ .

[6]. نک: میرزا محمدتقی سپهر، ناسخ التواریخ، ج3، ص68.

[7]. نک: ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه، کامل الزیارات، ص324.

[8]. نک: حسن بن محمد قمی، تاریخ قم، ص214؛ بحارالانوار، ج60، ص220.

[9]. تجلی کوثر، مصاحبه با حجت الاسلام والمسلمین مروّجی طبسی، صص73ـ 78 (با تلخیص فراوان).

[10]. علی اکبر مهدی پور، زندگانی کریمه اهل بیت(ع)، ص82.

[11]. شیخ عباس قمی، منتهی الآمال، ج2، ص241.

[12]. علی اکبر مهدی پور، همان، ص43.

[13]. الیاس محمدبیگی، فروغی از کوثر، انتشارات زائر، 1374، چ 1، صص38 و 39.

[14]. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج2، ص376.

[15]. علی اکبر مهدی پور، زندگانی کریمه اهل بیت(ع)، صص 218 ـ 220. به نقل از: آیت الله محسنی ملایری.

[16]. به نقل از: ماه نامه کوثر، ش 5، ص67.

[17]. ترجمه بخشی از زیارت نامه خاص حضرت معصومه(س).

[18]. نک: محمدرضا پاک، فرهنگ و تمدن اسلامی در قم ـ قرن سوم، نشر زائر، آستانه مقدسه قم، 1384، چ 1، صص102 ـ .

[19]. همان، صص 128ـ 129.