درس ادعیه و زیارات پایه های ۱تا۳
ادعیه و زیارت
معنای لغوی
زیارت در لغت عبارت از تمایل و میل کردن است؛ خواه از دور باشد یا از نزدیک
معنای اصطلاحی
به تمایلی می‌گویند که نسبت به زیارت‌شونده با اکرام و تعظیم قلبی و جوارحی همراه باشد. خواه از دور باشد یا نزدیک
تاثیر زیارت
به یاد مرگ افتادن و بیزاری از دنیا تاثیر مثبتی است که زیارت قبور بر انسان می گذارد. کسی که دلتنگ عزیز از دست رفته است بیش از هر جایی در کنار مزار او آرام می گیرد.
در روایات داریم که آرامگاه اولیای الهی بقعه ای از بقعه های بهشت است. یعنی همانطور که بهشت محل وصال حقیقی به خداوند و سلامت و امنیت نفس و برآورده شدن آرزوها و … است، در روایات متعددی دعا در زیر قبه امام حسین علیه السلام مستجاب شمرده شده است. کسی که آرامش روحانی را در حرم اهل بیت(ع) درک نمی کند و تاثیر نمی پذیرد باید در رفتار و زیارت خود تجدید نظر کند.در روایات متعددی آمده که دعا در زیر قبه امام حسین علیه السلام مستجاب است..محمّد بن مسلم از صادقین علیهماالسّلام روایت كرده كه فرمودند: خداوند در عوض شهادت حسین بن علی امامت را در ذریه او ، و شفا را در تربتش قرار داد و اجابت دعا را در زیر قبه او قبول فرموده، و ایام زائرین آن حضرت را از عمر آنها حساب نمی کند.
جایگاه زیارت در اسلام
همه فرق و مذاهب مسلمان به جز یك فرقه از حنبلی های متأخر به نام وهابیت، بر مشروعیت زیارت اتفاق نظر دارند. وهابی ها به استناد روایات بخاری به نقل از ابوهریره كه آهنگ زیارت جز به سوی مسجدالحرام ، مسجد الرسول و مسجد الاقصی جایز نیست»،(مزارات اهل البیت و تاریخها ، ص ۱۵ )؛ ادعا می كنند كه زیارت مشاهد و قبور ائمه مسلمین (علیهم السلام) امری غیر شرعی و حرام است. این در حالی است كه علاوه بر سند روایت مذكور ، دلالت آن نیز محل اشكال است. در این روایت بحث از مسجد است نه صرف زیارت . از سویی دیگر بحث در مطلوبیت و استحباب زیارت سه مسجد فوق الذكر است نه حصر زیارت در آنها! اما دیگران از اهل سنت در کتب روایی معتبر خود از رسول گرامی اسلام همچون«من زار قبری وجبت له شفاعتی»مبنی بر استحباب زیارت قبر آن حضرت دارند.
در مذهب شیعه بیش از همه در باب زیارت و اهمیت آن سفارش شده است. در تشیع، زیارت امام بعد از مرگ بنابر نقل ایشان مساوی با زیارتشان در حال حیات معرفی شده است مخصوصا که روح بعد مرگ بیش از هر جایی به بدن و محل دفن تعلق دارد. امام خمینی (ره) می فرماید:«ممکن است گفته شود که علاقه روح نسبت به بدن بعد از مرگ باقی است؛ زیرا بدن محل قرار و جایگاه رشد و پرورش او بوده است…. من می گویم: برای نفس دو نوع علاقه نسبت به بدن وجود دارد: علاقه صوری و علاقه مادی. البته مرگ موجب قطع علاقه صوری می شود، لیکن علاقه مادی همچنان پایدار است و از همین جهت زیارت قبور تشریع و جایز شمرده شده است.» احادیث زیادی در زمینه سفارش به زیارت امامان و امامزادگان از ائمه معصومین(علیهم السلام) روایت شده است، امام صادق(علیه السلام) فرمود: «چون یكی از شما شیعیان عمل حج را بجای آورد، حجش را با زیارت ما ختم كند ، زیارت ما جزو پایانی حج است.» (بحارالأنوار، ج ۱۰۰، ص ۲۵۴)
پیشینه زیارت
زیارت در تاریخ اسلامی سبقه دیرین دارد، و پایه‌گذار زیارت قبور مسلمانان، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بودند؛ محمد بن سعد در طبقات الکبری نقل می‌کند که در واقعه حدیبیه (سال ششم هجری) پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بر سر قبر آمنه رفت و بر آن گریست و به مرمت و بازسازی آن پرداخت و همچنین پس از حجة‌الوداع نیز به زیارت قبر مادرش آمنه رفت. همچنین بیهقی و محدثان دیگر نقل کرده‌اند که پیامبر اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) قبور شهدا را در احد زیارت کرد. درباره حضرت امام علی (علیه‌السلام) نقل کرده‌اند که آن حضرت به قصد زیارت حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) بیرون می‌رفت. و بر سر مزار آن حضرت حاضر می‌شد و گریه می‌کرد و برای آن حضرت دعا می‌کرد.
زیارت در قرآن
از برخی آیات قرآن کریم میتوان استفاده کرد که زیارت امری پسندیده، مشروع و جایز میباشد.پ
- آیه ۸۴ سوره توبه :
﴿وَلاَ تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِّنْهُم مَّاتَ أَبَدًا وَلاَ تَقُمْ عَلَىَ قَبْرِهِ إِنَّهُمْ كَفَرُواْ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَمَاتُواْ وَهُمْ فَاسِقُونَ﴾
ای پیامبر! بر هیچ‌یک از منافقانی که از دنیا می‌روند، نماز مگزار و هیچ گاه در کنار قبر او برای طلب آمرزش و استغفار نایست چون آنان به خدا و رسولش کافر شدند و در حالی که فاسق بودند، از دنیا رفتند.
*) از مفهوم آیه یاد‌شده میتوان استفاده کرد که ایستادن در کنار قبر مؤمنان و دعا برای آنان و نیز زیارت اموات از صالحان و معصومان مشروع و جایز است.
- آیه ۳۶ سوره نور:
﴿ فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ﴾
قرآن مجید در این آیه به مکان‌های مقدس اشاره کرده و انسان را به اهمیت و احترام آنها توجه داده است؛ چنان‌که میفرماید: «در خانه‌هایی که خدا اجازه داده که قدر و منزلت آنها رفعت یابد و نامش در آنها یاد می‌شود. در آن خانه‌ها هر بامداد و شامگاه او را نیایش می‌کنند». این خانه‌ها همان مراکزی هستند که به فرمان پروردگار استحکام یافته و مرکز یاد خداست پس زیارت چنین مکان‌هایی و افراد صالح و معصومی که در چنین جاهایی مدفون‌اند، دارای ثواب و فایده فراوان است.
زیارت در روایات
زیارت در روایات اسلامی شیعه و اهل تسنن مورد سفارش و تأکید قرار گرفته است.
۱*پیامبر اکرم(ص) در سفارش به ابوذر فرمودند: « قبرها را زیارت کن که تو را به یاد آخرت می‌اندازد».
۲*حضرت علی (ع) میفرماید: « اموات خود را زيارت كنيد ؛ زيرا آنان از ديدار شما خوشحال مى شوند».
آداب زیارت
براساس اعتقادات زیارت قبور و اموات (از معصومان، صالحان، نیکوکاران، و…) همانند آن است که به حضور آنها برسی و به آنها احترام کنی. رعایت ادب، طهارت جسم و روح خضوع، خشوع، اذن دخول، نماز، و… از جمله آن آداب به شمار می‌رود.
*) بیان یک نکته
زائر باید با معرفت کافی نسبت به جایگاه زیارت‌شونده به زیارت برود و از هرگونه حرکات شرک‌آمیز و و خرافی پرهیز کند.
← روایتی از امام صادق
امام صادق (علیه‌السلام) به شخصی از اهالی طوس میفرماید: «کسی که قبر حسین (علیه‌السلام) را زیارت کند، در حالی که می‌داند او امامی است از ناحیه خداوند عزوجل و طاعت او واجب است، خداوند گناهان گذشته و آینده‌اش را می‌آمرزد و شفاعت او را در مورد پنجاه انسان گناه‌کار می‌پذیرد و هر حاجتی که در نزد قبر او از خداوند خواسته شود، اجابت می‌گردد».
برخی زیارات مشهور
۱)زیارت آل‌یاسین: از زیارتنامههای مشهور امام زمان(عج) است که با جملۀ «سلامٌ عَلی آلِ یاسین» آغاز می‌شود. این زیارت دو نقل دارد که راوی نقل مشهور، ابو جعفر محمد بن عبدالله حمیری قمی است. وی در اواخر دوران غیبت صغری می‌زیسته و مکاتبات متعددی با امام زمان(ع) داشته که از جمله آنها توقیعی است که زیارت آل یاسین را در بر دارد. این زیارت در کتب مهم حدیثی نقل شده و به تصریح برخی علما، از بهترین زیارت‌های امام عصر(عج) است که در همه اوقات میتوان قرائت کرد.
سند زیارت
زیارت آل یاسین از دو منبع به دست ما رسیده است که متن آنها تفاوت‌های قابل توجهی دارد:
گزارش محمد بن عثمان عمری
کهن‌ترین گزارش این زیارت به نقل از محمد بن عثمان عمری نائب دوم امام زمان(عج) است. ابن مشهدی این زیارت را در المزار الکبیر پس از دعای ندبه نقل کرد؛. سید بن طاووس نیز آن را در مصباح الزائر آورده و آن را دعای ندبه نام نهاده است.
گزارش ابوجعفر حمیری
راوی نقل مشهور این زیارت، ابوجعفر محمدبن عبدالله بن جعفر حِمْیری است که علمای علم رجال و حدیث، از او به وثاقت و بزرگی یاد کرده‌اند. او کتاب‌هایی تألیف کرده که به ظاهر هیچ یک در دسترس نیست و چون در اواخر دوران غیبت صغری می‌زیسته، مکاتباتی با امام مهدی(عج) داشته است. این زیارت در کتاب احتجاج طبرسی به صورت مُرسَل نقل شده است. شیخ عباس قمی در کتاب مفاتیح الجنان نخستین زیارتی را که برای امام زمان نقل کرده همین زیارت است.
محتوای زیارت
این زیارت (نقل مشهور) با ۲۳ سلام آغاز می‌شود: سلام اوّل به آل یاسین (عترت پیامبر) و سلام‌های بعدی هر یک با عنوان خاصی به حضرت مهدی(ع) است. در این زیارت به بخش مهمی از معتقدات اسلامی و شیعی اشاره شده است.
در این زیارتنامه ۱۲ بار واژه «حق» و ۱۲ مرتبه واژه «حجت» به کار رفته است. این زیارت به تصریح برخی از علما، جامع و کامل و بهترینِ زیارت‌های امام مهدی(ع) است و آن را در همه اوقات میتوان قرائت کرد.
منظور از آل یاسین
ابن عامر و نافع و یعقوب از قُرّاء سبعه، «آل یاسین» در آیۀ ۱۳۰ سورۀ صافّات: «سلامٌ علی ال یاسین»، را به مدّ خوانده و باقی قرّاء «إلیاسین» خوانده‌اند. آنان که «آل یاسین» خواندند آیه را این‌گونه معنا کرده‌اند «سلام بر آل محمد» و یاسین را نامی از نامهای حضرت محمد(ص) و آل یاسین را اهل بیت پیامبر دانسته‌اند، و آنان که «إلیاسین» خواندند، گفتند این لغتی است برای الیاس نبی، چنان که «اسماعیل و اسمعیل» و «میکایل و میکایین و میکال» نگارش‌های مختلف یک مفهوم‌اند. شیخ طوسی در تفسیر تبیان و طبرسی نیز در مجمع البیان نزدیک به همین معانی را ذیل آیه ذکر کرده‌اند. علامه طباطبایی در بحث روایی ذیل آیه از معانی الأخبار به اِسنادش از امام صادق(ع) نقل می‌کند که فرمودند: «یس» محمد(ص) و ما «آل یس»، هستیم. که البته مبتنی بر قرائت «آل یس» است. آیت الله ناصر مکارم شیرازی در تفسیر نمونه پس از نقل اقوال مختلف در قرائت «إل یاسین» و معانی که بنابر هر قرائت پیدا می‌کند «آل یاسین» را به معنی خاندان پیامبر اسلام(ص) یا خاندان «یاسین» پدر الیاس می‌داند.
زیارت عاشورا
زیارتنامهای که شیعیان برای زیارت امام حسین(ع)(از دور و نزدیک) و یارانش و یادآوری واقعه عاشورا به ویژه در روز عاشورا می‌خوانند. این زیارتنامه از امام محمد باقر(ع) نقل شده است.
ثواب قرائت زیارت عاشورا
یکی از راویان زیارت عاشورا به نام علقمه از امام باقر(ع) پرسید: فدایت شوم برای کسی که در شهرهای دور از کربلا باشد و در چنین روزی (روز عاشورا) رفتن به سوی قبر آن حضرت برایش ممکن نباشد و بخواهد در این روز از دور زیارتش کند چه ثوابی دارد؟ حضرت در جواب فرمود: من ضمانت می‌کنم کسی که امام حسین را در این روز (با زیارت عاشورا و رعایت آداب آن) از دور زیارت کند تمام آن ثواب‌های از نزدیک برایش نوشته می‌شود.
محتوای زیارت عاشورا
زیارت عاشورا با سلام بر امام حسین آغاز می‌شود و با سلام بر فدائیانش ادامه می‌یابد. این زیارت همچنین، با سلام بر امام حسین(ع) و یارانش پایان می‌پذیرد. زیارت عاشورا ستم‌هایی را که بر شیعه وارد شده است با دو ضمیر «کُم» و «ک» برشمرده است مرجع ضمیر «کُم» اهل بیت و مرجع ضمیر «ک»، خود ابا عبدالله الحسین(ع) است .
لعن: در زیارت عاشورا طیف مقابل امامت، که از در تخاصم و جنگ با امامان شیعه و حکومت آنان درآمده‌اند مورد لعن واقع شده‌اند. زیارت عاشورا، بنی امیه، آل زیاد و آل مروان را به عنوان گروه‌های ظالم و عبیدالله بن زیاد، عمر بن سعد، و شمر را به عنوان اشخاص ظالم نام برده است. ویژگی مشترک این افراد و گروه‌ها ظلم آنان به اهل بیت و جنگ و دشمنی با آنها بوده است. هدف از این لعن‌ها این است که مسلمانان باید از گروه ظالم در حق پیامبر و خاندانش(ع) برائت بجویند.
مهدویت و خونخواهی: در دو فراز زیارت عاشورا از خدا خواسته شده که خونخواهی امام حسین را به زعامت امام منصور از اهل بیت محمد(ص) یا امام هدایتگری که ناطق به حق است روزی گرداند و این الفاظ، ظهور حضرت امام مهدی(عج) و خونخواهی توسط ایشان را می‌رساند و به اصل مهدویت اشاره می‌کند که زیربنای حرکت فکری شیعیان در زمان انتظار را تشکیل می‌دهد.
دعا: دعای مهم دیگری در زیارت عاشورا به این مضمون «اللهم اَجْعَلْ مَحیای مَحیا محمدٍ و ال مُحمد وَ مَماتی مَماتَ مُحمدٍ وَ ال مُحمدٍ» «خدایا مرا زنده بدار به آیین محمد و آل محمد و مرگم را به آئین آنان بمیران» آمده است. مفهومی که در این دعا ذکر شده حکایت از نوعی علاقه به دستیابی به سعادت دنیوی و اخروی است و آخرین عبارت زیارت عاشورا «ثَبِّتْ لی قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَک مَعَ الْحُسَینِ وَ اَصْحابِ الْحُسَینِ الَّذینَ بَذَلُوا مُهَجَهُمْ دُونَ الْحُسَینِ علیه‌السلام» است.
زیارت امین الله
زیارت امین‌الله زیارتنامهای است که امام سجاد(ع) هنگام زیارت مزار حضرت علی(ع) خوانده است. امین‌الله از جهت سند، متن و معنا معتبر دانسته و در كتب معتبر شیعه نقل شده است. زیارت امین‌الله زیارت مخصوص حضرت علی(ع) در روز عید غدیر و نیز از زیارات جامعه‌ای ست كه نزد قبور هر یک از ائمه(ع) میتوان خواند.
سند زیارت:
بنا بر نقل ابن مشهدی در کتاب المزار الکبیر ابن قولویه در کامل الزیارات این حدیث را از احمد بن علی از پدرش و او از امام رضا(ع) از پدرانش و آنها از امام سجاد(ع) نقل کرده‌اند و علامه مجلسی در بحارالانوار این حدیث را با همین اسناد ذکر نموده است. شیخ طوسی ، سید بن طاووس، شهید اول و کفعمی این روایت را از جابر بن یزید جعفی از امام باقر(ع) نقل کرده‌اند. روایت مشهوری که از زیارت امین‌الله در مفاتیح الجنان نقل شده، از جابر، از امام محمد باقر(ع) است كه حکایت کرده است: امام سجاد(ع) به زیارت امیرالمؤمنین آمد و نزد قبر آن حضرت ایستاد و گریست و این زیارتنامه را خواند.
اعتبار زیارت :
شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان، زیارت امین‌الله را دومین زیارت امام علی(ع) نقل كرده، میگوید: «زیارت دوّم، زیارت معروفه به امین‌الله است كه در نهایت اعتبار است و در تمام كتب مزاریه و مصابیح نقل شده است، علامه مجلسی: آن بهترین زیارت است؛ از جهت متن و سند بسیار معتبر است و باید در جمیع روضات مقدسه برآن مواظبت نمود.»
فضیلت زیارت:
امام باقر(ع) در مورد فضیلت این زیارت میفرماید: «هر كه از شیعیان، این زیارت و دعا را نزد قبر امیرالمؤمنین(ع) یا نزد قبر یكی از ائمه بخواند البته حق تعالی این زیارت و دعای او را در نامهای از نور بالا برد و مهر حضرت محمد(ص) را به آن زند و هم چنین محفوظ باشد تا تسلیم نماید به قائم آل محمد(ع) پس استقبال نماید صاحبش را به بشارت و تحیت و كرامت.»این زیارت، هم از زیارات مخصوص حضرت علی(ع) در روز عید غدیر و هم از زیارات جامعه است كه نزد قبور هر یک از ائمه(ع) میتوان خواند.امام زمان ارواحنا فداه در دیدار حاج علی بغدادی ، تصریح و تأکید فرمودند که : این زیارت از برترین زیارت هاست.
زیارت جامعه کبیره
زیارت جامعه کبیره از مهمترین زیارتنامههای امامان معصوم(ع). این زیارتنامه از طرف امام هادی(ع) در پاسخ به درخواست یکی از شیعیان صادر شده است. مضمون زیارتنامه باورهای شیعه درباره امامت، مقام ائمه اطهار(ع) و وظایف شیعیان در مقابل آنهاست. عالمان شیعه، شرح‌های فراوانی بر زیارت جامعه نوشته‌اند.
سبب نامگذاری
به زیارتنامهای که ویژه زیارت امام خاصی نیست، «زیارت جامعه» می‌گویند و از آنجا که این زیارت متنی مفصل‌تر از بقیه زیارتنامه‌ها دارد به «زیارت جامعه کبیره» معروف شده است.
سند زیارت جامعه
این زیارت را شیخ طوسی در تهذیب و ابن بابویه در من لایحضره الفقیه نقل کرده‌اند.
مجلسی اول در شرح من لایحضره الفقیه میگوید: این زیارت، بهترین زیارت و کامل‌ترین آنهاست و من همواره در پرتو آن به زیارت ائمه اطهار(ع) در اعتاب مقدسه نایل می‌شدم.محدث نوری معتقد است که ابن بابویه در روایت خود، متن آن را تلخیص و برخی قسمت‌ها را که منطبق بر عقایدش نبوده حذف کرده است.
محتوای زیارت جامعه کبیره
زیارت جامعه کبیره در واقع توصیف بلیغی است از جوانب گوناگون اصل امامت، که از نظر شیعه استمرار دین، منوط به تمسک به این اصل است. امام هادی(ع) فرموده‌اند که پیش از خواندن این زیارت، زائر صد بار تکبیر بگوید تا دچار غلو در حق امامان نشود.
فرازهایی از زیارت جامعه کبیره
در مقطع ابتدایی زیارتنامه، «السَّلامُ عَلَیکُمْ یا أَهْلَ بَیتِ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعَ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفَ الْمَلائِكَةِ(سلام بر شما اى اهل بيت نبوّت، و جايگاه رسالت،و عرصه رفتوآمد فرشتگان)» آمده است. فراز دیگر این زیارت «فالراغب عنکم مارق واللازم لکم لاحق والمقصر فی حقکم زاهق (روگردان از شما خارج از دين، و ملازمِتان ملحق‌شونده‌ی به شما،و كوتاهى‌كننده در حقّتان قرين نابودى است)» به عاقبت گروه دوستداران اهل بیت(ع) و دشمنان اهل بیت(ع) می‌پردازد.
شرح‌های زیارت جامعه
بر این زیارت شرح‌های متعددی نوشته شده است. محمدتقی مجلسی (متوفی ۱۰۷۰ق) آن را دوبار شرح کرده است:
*) به عربی در ضمن روضة المتقین که شرحِ کتاب من لایحضره الفقیه ابن بابویه است.
*) به فارسی در ضمن کتاب لوامع صاحبقرانی که شرح فارسی همان کتاب ابن بابویه است.
شیخ احمد اَحسائی (متوفی۱۲۴۲) نیز در کتابی به نام شرح الزیارة الجامعة الکبیرة، در چهار مجلد، به شرح این زیارت پرداخته است. این شرح بر مشرب شیخیه نوشته شده و آکنده از مباحث کلامی است. یکی از شروح عربی این زیارت «الانوار اللامعة»، به قلم سید عبدالله شُبّر است. مؤلف در این کتاب با استناد به آیات و روایات و بیان معانی لغوی و ادبی، به شرح زیارت پرداخته است.
ادعیه
دُعا، طلب و درخواست بندگان از خدا یا آنچه معبود می‌پندارند، برای رسیدن به خواسته‌ها است. دعا به عنوان یکی از راه‌های ارتباط با خدا و برترین عبادت‌ها در متون دینی مورد تاکید قرار گرفته و با تعابیری مانند سلاح مؤمن و نور آسمان و زمین توصیف شده است.
برای دعا آداب و شرایطی از جمله خواندن خدا با اسماء الحسنی، طلب از پروردگار از سر بیم و امید و از روی تضرع و خشوع، شروع دعا با بسمله و حمد و صلوات، ذکر شده است. دعا به زمان و مکان خاصی محدود نشده است ولی بعضی از زمان‌ها و برخی از مکان‌ها برای دعا کردن مناسب‌تر معرفی شده است. استجابت دعا در آیات و روایات مشروط به رعایت شروطی از جمله همسویی دل و زبان، انقطاع از غیر خدا و دعا همراه با استغفار و عمل صالح شده است. برخلاف وعده استجابت دعا از سوی خدا، گاه دعای انسان‌ها به دلائلی مانند لقمه حرام، ترک امر به معروف و نهی از منکر و قطع رحم مستجاب نمی‌شود.
مفهوم‌شناسی
دعا کلمه‌ای عربی به معنای مایل ساختن چیزی به سوی خود با صدا و کلام است، و جمع آن ادعیه است.دعا درخواست انجام کاری از مدعوّ (خوانده شده) به صورت جمله امر و نهی یا در قالب جمله خبری، (مانند غَفَر اللهُ لَک) است. فرق دعا با امر این است که در دعا مرتبه مخاطب فراتر از دعا کننده و در امر، فروتر است.
واژه دعا و مشتقات آن ۲۱۵ بار در قرآن در معنای فراخواندن و دعوت به امری، پرستش و عبادت، درخواست چیزی از خدا، سخن و دعوی و پسرخوانده به کار رفته است.
صلاة، قنوت، سؤال به معنای درخواست،ندا به معنای درخواست با صدای بلند، اوّاه به معنای دعاکننده به خیر و بسیار تسبیح و ثناگو، لعن و نفرین به معنای دعا بر ضد کسی، بَهل به معنای نفرین و مباهله به معنای لعنت کردن هر طرف بر دیگری، از دیگر واژگان قرآنی است که با معنای اصطلاحی دعا پیوند دارد.
جایگاه دعا در فرهنگ اسلامی
دعا در قرآن و روایات به عنوان یکی از راه‌های ارتباط با خدا مورد تاکید قرار گرفته و برترین عبادت‌ها شمرده شده است. در آیه ۶۰ سوره غافر خداوند مردم را به دعا کردن امر می‌کند و نوید اجابت می‌دهد. در این آیه دعا نوعی عبادت محسوب شده و ترک‌کننده آن را از سر بزرگی‌طلبی بیم دوزخ و عذابی خوارکننده داده است. طبرسی آیه ۶۰ سوره غافر را از مهمترین آیات قرآن در بیان ارزش دعا نزد خداوند و فضیلت انقطاع از خلق معرفی کرده است.
در احادیث، دعا با تعابیری از جمله سلاح مؤمن، برترین عبادت، نور آسمان و زمین، کلید رحمت، رمز رستگاری، وسیله افزایش روزی و ابزار دفع بلا و سالم ماندن از شر شیطان توصیف شده است.
آداب دعا
آداب و شرایطی برای بهتر انجام گرفتن دعا در متون دینی نقل شده است.
خواندن خداوند به اسمای نیکوی او: علامه طباطبایی خواندن خداوند با نامی نیکو از اسما او مناسب با خواسته انسان را از آداب دعا نامیده است؛ به عنوان مثال هنگامی که دعا کننده، درصدد جلب رضایت و رحمت الهی باشد، باید خدا را با اسم رب که از عام‌ترین اسمای الهی برانگیزاننده صفت رحمت الهی است، بخواند.
خواندن پروردگار با تضرع و در نهان: فخر رازی در تفسیر آیه ۵۵ سوره اعراف تحقق اصل دعا را هنگامی می‌داند که بنده هم فقر و ناتوانی خود و هم عزت ربوبی و صفات کمالیه خداوند را بشناسد.
خواندن پروردگار از سر بیم و امید: در تفسیر آیه ۵۶ سوره اعراف، مراد از خوف را بیم عقاب پروردگار و ردّ دعا به سبب کاستی اعمال و عدم شایستگی و مراد از طمع را امید به پاداش پروردگار و فضل او ذکر کرده‌اند.
در جوامع روایی آداب متعددی برای دعا وارد شده است. وضو ساختن، روبه قبله آوردن، نماز گزاردن قبل از دعا، شروع دعا با الفاظی مانند بسمله، حمد و ثنای خدا و صلوات بر محمد و آل محمد، خواندن پروردگار با صدای آهسته، یاد کردن نعمت‌ها و شکر و سپاس خداوند، اقرار به گناه، مقدم داشتن دیگران در دعا، توسل به اهل بیت(ع) و پایان رساندن دعا با جمله «ماشاءالله لاحول و لاقوة الا بالله» از جمله آداب دعا معرفی شده است.
زمان و مکان
دعا به زمان و مکان خاصی محدود نشده است و هر انسانی متناسب با شرایط خود می‌تواند هر دعایی را انتخاب و بر زبان بیاورد یا حتی از قلب بگذراند؛ البته برخی از دعاها، برای اوقاتی خاص صادر شده و زمان‌ها و مکان‌های مناسبی نیز برای دعا کردن سفارش شده است. شب قدر، نیمه شعبان، ۲۷ رجب، عید فطر، روز عرفه، عید قربان، روز اول محرم، سحر، هنگام اذان، شب جمعه، هنگام نزول باران، پس از نمازهای واجب،از جمله زمان‌هایی است که دعا در آن مورد تاکید قرار گرفته شده است.
برخی از مکان‌ها نیز برای دعاکردن مناسب معرفی شده‌اند. شهر مکه، مسجد الحرام، کعبه و مکان‌های خاصی از کعبه مانند کنار حجر الاسود، رکن یمانی و حجر اسماعیل، صحرای عرفات، فضای پیرامون قبر پیامبر اسلام(ص)، روضة النبی، حرم امامان شیعه و مسجد سهله و کوفه از جمله مکان‌هایی است که دعا در آنجا مورد سفارش قرار گرفته شده است.
شرایط استجابت دعا
« وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ »
همسویی دل و زبان، انقطاع از غیرخدا و رو کردن با تمام وجود به سوی خدا-دعا همراه با شناخت خدا، خضوع و خشوع،دعا همراه با عمل صالح،دعا همراه با استغفار، دعا در جمع مؤمنین و دعا همراه با توسل به اهل بیت (ع)از جمله شرایط و اسباب استجابت دعا معرفی شده است.
موانع اجابت دعا
علی‌رقم وعده استجابت دعا که خداوند در آیاتی از قرآن به بندگان خود داده است؛ اما گاهی اوقات با وجود خواندن خداوند، دعاهای انسان مستجاب نمی‌گردد. با مراجعه به آیات و روایات میتوان موانعی را برای استجابت دعا یافت. گناه، لقمه حرام و شبهه‌ناک، خیانت،شک در ولایت اهل بیت(ع)، ترک امر به معروف و نهی از منکر، ظلم، نافرمانی پدر و مادر و قطع رحم،نقض عهد،سخن چینی،و سبک شمردن نمازاز جمله این موانع محسوب شده است.
استجابت دعای بنده گاه با تأخیر مواجه می‌شود. در آیات و روایات مصحلت بندگان و پاداشی بزرگ‌تر از جمله حکمت‌های این تأخیر ذکر شده است.از امام علی(ع) نیز نقل است که کرم خداوند سبحان، حکمت او را نقض نمی‌کند، از این رو همه دعاها اجابت نمی‌شود.
دعاهای قرآنی
خداوند در قرآن دعاهایی از زبان پیامبران، بندگان صالح و فرشتگان نقل کرده است. دعاهای افرادی مانند آدم،نوح،ابراهیم،لوط، یوسف، موسی،سلیمان،زکریا،عیسی علیهم السلام از جمله این دعاها است. مفسران بیان چنین دعاهایی از انبیاء و صالحان در قرآن را، نشان‌دهنده اهمیت موضوع دعا و آموزش آداب آن دانسته‌اند.
دعاهای مأثور
دعاهای مأثور در منابع اهل سنت، اغلب کوتاه و به ندرت دارای نام خاص‌اند؛اما دعاهای مذکور در منابع شیعی معمولا مفصل‌اند. در منابع متقدم شیعی اغلب دعاها نام خاصی ندارند و به نظر می‌رسد در دوره‌های متأخر نام خاص یافته‌اند. برخی از این دعاهای مفصل که در منابع شیعه آمده است به این شرح است:
۱. دعای ام داوود
۲. دعای توسل
۳. دعای جوشن صغیر
۴. دعای عَشَرات
۵. دعای عهد
۶. دعای مجیر
۷. دعای مشلول
۸. دعای مکارم الاخلاق
۹. دعای نور
۱۰. دعای کمیل
۱۱. دعای ندبه
دعای ندبه
دعای نُدبه از دعاهای بسیار مشهور که از امام صادق(ع) نقل شده و مستحب است در چهار عید (فطر، قربان، غدیر و جمعه) خوانده شود. این دعا را علی بن طاووس در کتاب اقبال الاعمال ذکر کرده است. شیعیان این دعا را بیشتر در صبح‌های جمعه قبل از طلوع آفتاب، در فراق امام زمان(عج) می‌خوانند. این دعا مشتمل بر اِستِغاثه (زاری و کمک‌خواستن) از امام زمان(عج) و تأسف‌خوردن بر غیبت آن حضرت و گریه از فراق ایشان است و ندبه نیز به همین معناست.
وجه تسمیه
ندبه به معنی فراخوانی و نیز گریه و ناله است و این دعا مشتمل بر استغاثه و استمداد از امام زمان(عج) و تاسف بر غیبت و گریه از فراق ایشان است؛ لذا به این نام شهرت یافته است.
دعای کُمَیل
دعایی است از حضرت علی(ع) که به کمیل بن زیاد نخعی تعلیم کرده است. این دعا دارای مضامین بلند و متعالی در شناخت خداوند و درخواست بخشش گناهان است. علامه مجلسی دعای کمیل را بهترینِ دعاها دانسته است. این دعا از دعاهای رایجی است که شیعیان در شب نیمه شعبان و شب‌های جمعه می‌خوانند.
شخصیت کمیل بن زیاد نخعی
کمیل بن زیاد بن نهیک نخعی از قبیله نخع، از تابعین اصحاب رسول خدا(ص) و از یاران خاص امام علی(ع) و امام حسن(ع) است. وی ۱۸ سال از عمر خود را در دوران رسول خدا(ص) سپری کرد. او از جمله شیعیانی است که در روزهای اول خلافت حضرت علی(ع) با او بیعت کرد و در جنگ‌های امام علی(ع)، از جمله صفین حضور داشت. او را صاحب سرّ امیرالمومنین(ع) نیز می‌دانند. کمیل از جمله ده نفری است که در زمان عثمان از کوفه به شام تبعید شدند.کمیل در سال ۸۲ق به دستور حجاج بن یوسف ثقفی کشته شد. از آنجا که این دعا را کمیل از امام علی(ع) روایت کرده، به دعای کمیل مشهور شده است.
سند دعا
منبع دعای کمیل کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی است. شیخ طوسی این دعا را به نام دعای خضر در ضمن اعمال ماه شعبان آورده است. وی میگوید: «روایت شده که کمیل بن زیاد نخعی امیرالمؤمنین(ع) را دید که در شب نیمه ماه شعبان در حال سجده این دعا را می‌خواند» سید بن طاووس در اقبال الاعمال،علامه مجلسی در زاد المعاد و کفعمی در ضمن اعمال نیمه شعبان این دعا را آورده‌اند. شیخ عباس قمی نیز در مفاتیح الجنان دعای کمیل را به نقل از مصباح المتهجد آورده است.
مضامین
فرازی از دعای کمیل:
«فَهَبْنِي يَا إِلَهِي وَ سَيِّدِي وَ مَوْلاَيَ وَ رَبِّي صَبَرْتُ عَلَى عَذَابِكَ فَكَيْفَ أَصْبِرُ عَلَى فِرَاقِكَ وَ هَبْنِي صَبَرْتُ عَلَى حَرِّ نَارِكَ فَكَيْفَ أَصْبِرُ عَنِ النَّظَرِ إِلَى كَرَامَتِكَ أَمْ كَيْفَ أَسْكُنُ فِي النَّارِ وَ رَجَائِي عَفْوُكَ.»
حضرت علی(ع) این دعا را با نام خداوند آغاز می‌کند و سپس در چند فقره، خداوند را به رحمت، قوت، جبروت، عزت، عظمت، سلطنت، ذات، اسماء، علم و نور الهی، قسم می‌دهد. بعد خداوند را با «یا نُورُ یا قُدُّوسُ یا أَوَّلَ الْأَوَّلِینَ وَ یا آخِرَ الْآخِرِینَ» ندا می‌کند و آثار و پیامدهای اعمال آدمی را متذکر می‌شود و از خداوند طلب آمرزش می‌کند.
ثواب قرائت
کمیل بن زیاد میگوید: «روزی با مولای خود، امام علی(ع) در مسجد بصره نشسته بودم و جمعی از اصحاب حضرت هم حضور داشتند. از حضرت سؤال شد که معنای این آیه: «فِیهَا یفْرَقُ کلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ» چیست؟ حضرت فرمودند: آن شب نیمه شعبان است. سوگند به کسی که جان علی در دست اوست هیچ بندهای نیست جز اینکه تمام آنچه بر او از نیکی و بدی می‌گذرد، در شب نیمه شعبان برایش تقسیم می‌شود وهر کس که آن شب را احیا و دعای حضرت خضر را بخواند، دعای او مستجاب می‌شود.»
کمیل میگوید: «وقتی که حضرت به منزل خود رفتند، وقت شب به خدمت آن بزرگوار رسیدم. حضرت فرمودند برای چه کاری آمدی؟ عرض کردم به طلب دعای خضر آمده‌ام. امیرالمومنین فرمود:ای کمیل، اگر این دعا را حفظ کردی هر شب جمعه یا در هر ماه و یا سالی یکبار و یا لااقل در تمام عمر یک مرتبه بخوان تا امور تو کفایت شود. خداوند تو را یاری می‌کند، روزی تو زیاد می‌شود و البته از مغفرت هم محروم نخواهی شد. ای کمیل، مدتی که تو با ما مصاحب هستی، موجب شده که تو را به چنین نعمت و کرامتی سرافراز گردانم. ای کمیل بنویس: اللهم انی اسئلک برحمتک…»
حکم فقهی
جُنُب و حائض اگر دعای کمیل بخوانند احوط و بهتر آن است که آیه «أَفَمَن کانَ مُؤْمِنًا کمَن کانَ فَاسِقًا لَّا یسْتَوُونَ»که جزء آن است، نخوانند چون جزء سوره حم سجده است. اما بعضی از فقها خواندن این آیه را برای حائض و جنب حرام می‌دانند.
دعای توسل:
نام چند دعا است؛ اما یک دعا با همین نام، شهرتی بیشتر دارد که منبع آن، کتاب بحارالانوار است. شیعیان ایران این دعا را شب‌های چهارشنبه، در مکان‌های مذهبی و به صورت جمعی می‌خوانند.
معنای توسل
توسّل از آموزه‌های اعتقادی شیعه و اکثریت مسلمانان است به معنای تمسک به شخصی یا چیزی که نزد خداوند، مقام و ارزش والا دارد، برای تقرب به او و برآورده شدن حاجت‌ها. توسل با آموزه شفاعت پیوند نزدیکی دارد و این دو آموزه معمولاً همراه یکدیگر ذکر می‌شوند.
اقسام دعای توسل
۱. دعای توسل معروف که با عبارت «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک وَ أَتَوَجَّهُ إِلَیک بِنَبِیک نَبِی الرَّحْمَةِ…» شروع می‌شود.
۲. کفعمی در بلدالامین،[۲] دعای مفصلی به نام دعای فرج نقل کرده و در ضمن آن دعای توسل را نیز آورده است.
۳. سید علیخان در الکلِمُ الطیب از قبس المصباح شیخ صَهْرَشتی دعای توسلی نقل کرده است.
۴. دعای دیگری به نام دعای توسل در البلدالامین آمده است. کفعمی این دعا را بدون ذکر سند، به عنوان دعایی که از ائمه(ع) روایت شده، معرفی می‌کند. در این دعا، خواننده دعا، در بندهای پایانی با قسم‌دادن به حق چهارده معصوم، از خداوند حاجات خود را می‌طلبد.
سند دعای توسل معروف
از نظر سندی، منبع دعای توسلِ معروف که در مفاتیح الجنان آمده، کتاب بحارالانوار است. این دعا را محمد بن بابویه از ائمه معصوم روایت کرده است بدون آن که به اسناد و سلسله روایت اشاره کرده باشد. مجلسی میگوید: این دعا را در یکی از نسخه‌های قدیمی که تألیف یکی از اصحابمان میباشد یافتم و در آن کتاب این گونه آمده بود: «این دعا را محمد بن بابویه از ائمه(ع) روایت کرده و من آن را برای هر چیز خواندم فوراً اجابت شد. و دعا این است…»
محتوا
محتوای دعای توسّل، دعا و درخواست حاجت از درگاه خداوند است؛ با این ویژگی که هنگام دعا، خدا را به حق چهارده معصوم قسم می‌دهیم و از او می‌خواهیم که به حق آنان، حاجت و دعای ما را برآورده سازد. چنین درخواستی، نشانه مقام اولیای الهی نزد خداوند است و هیچ‌گونه منافاتی با توحید ندارد.
زمان قرائت
زمان مشخصی برای قرائت این دعا گفته نشده است؛ ولی در ایران رسم بر این است که شیعیان دعای توسل را شب‌های چهارشنبه بعد از نماز مغرب و عشا در مکان‌های مذهبی و به صورت جمعی می‌خوانند. به این ترتیب خوانده می‌شود که بعد از نام بردن و توسل به یکی از معصومین با عبارت «یا حُجَّةَ اللّهِ عَلی خَلْقِهِ یا سَیدَنا وَمَوْلینا اِنّا تَوَجَّهْنا وَاسْتَشْفَعْنا وَتَوَسَّلْنا بِک اِلَی اللّهِ وَقَدَّمْناک بَینَ یدَی حاجاتِنا»، جمله «یا وَجیهاً عِنْدَ اللّهِ اِشْفَعْ لَنا عِنْدَ اللّهِ»
صحیفه سجادیه
صحیفه سجادیه کتابی است حاوی ۵۴ دعا از امام سجاد(ع). این کتاب که پس از قرآن و نهج البلاغه مهمترین میراث مکتوب شیعه به حساب می‌آید، به نامهای خواهر قرآن و «انجیل اهل بیت» نیز مشهور است. صحیفه نیز مانند قرآن و نهج البلاغه از نظر فصاحت و بلاغت مورد توجه قرار گرفته است. امام سجاد(ع) بسیاری از معارف دینی را در ضمن دعاهای خود بیان می‌کند؛ موضوعاتی مثل خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی و مباحث عالم غیب، فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر و اهل بیت(ع)، امامت، فضایل و رذایل اخلاقی، مسائل اجتماعی و اقتصادی، اشارات تاریخی، نعمت‌های مختلف خداوند، آداب دعا، تلاوت، معروف‌ترین دعای صحیفه دعای مکارم الاخلاق است. صحیفه به فارسی، انگلیسی و چند زبان دیگر ترجمه شده است.
نام‌ها
به باور برخی صاحب نظران مسلمان، «صحیفه سجادیه» پس از قرآن و نهج البلاغه بزرگ‌ترین گنجینه حقایق و معارف الهی است و بدین رو، به آن «اخت القرآن» (خواهر قرآن)، «انجیل اهل بیت»، «زبور آل محمد» و «صحیفه کامله» لقب داده‌اند.گفته‌اند علت نامگذاری این کتاب به «صحیفه کامله» این است که نزد «زیدیه» نسخه‌ای از صحیفه وجود دارد که کامل نیست، بلکه در حدود نصف صحیفه کامله است. به همین سبب، امامیه صحیفه موجود نزد خویش را صحیفه کامله گویند.
سند و نسخه‌ها
صحیفه سجادیه از نظر سندی، در حد تواتر است. آقا بزرگ تهرانی در این باره میگوید: «صحیفه اولی که سند آن به امام زین العابدین(ع) می‌رسد… از متواترات و [قطعیات] نزد اصحاب است؛ چرا که از ویژگی آن، این است [که تمام اصحاب از اساتید خود] اجازه نقل آن را در تمام طبقات [رجالی] و در تمام عصرها گرفته‌اند.»
همچنین محمد تقی مجلسی ادعا نموده است که او در نقل و روایت صحیفه یک میلیون سند دارد.»
شیخ مفید نیز در الارشاد و علی بن محمد خزاز قمی، شاگرد شیخ صدوق و ابن عیاش جوهری و ابوالمفضل شیبانی، و… آن را نقل کرده‌اند. از علمای اهل سنت نیز، ابن جوزی در تذکرة الخواص، و سلیمان بن ابراهیم قندوزی در ینابیع المودة از صحیفه نام برده و بخش‌هایی از دعاهای آن را نقل کرده‌اند.ابوالمعالی محمد بن ابراهیم کلباسی (م۱۳۱۵ق) نیز در کتاب رسالة فی السند الصحیفة السجادیة سند صحیفه سجادیه را به اختصار شرح داده است.صحیفه سجادیه به خط کفعمی از نسخه‌های قدیمی صحیفه است که سالیان قبل از ایران خارج شده و مفقود شده بود؛ اما با تلاش‌های بسیار در حوزه شبه قاره شناسایی شد و توسط شخصیت‌های فرهنگی به قم انتقال یافت که در نهایت چاپ و منتشر شد. این نسخه، علاوه بر ۵۴ دعای صحیفه‌های دیگر، چهار دعا بیشتر دارد.
محتوا
امام سجاد(ع) در دعاهایش نخست حمد و ستایش خدا را به‌جا می‌آورد، سپس بر پیامبر(ص) و خاندان پیامبر(ع) درود می‌فرستد؛ به‌گونه‌ای که در این صحیفه کمتر دعایی است که در آن، از تعبیر صلوات استفاده نشده باشد.
در نگاه دانشمندان شیعه
کتاب درسی حوزه
عزالدین جزائری در مقدمه شرح صحیفه می‌نویسد: «برخی ازبزرگان حوزه‌های علمیه هندوستان این کتاب را تدریس می‌کردند».
انس امام خمینی با صحیفه
امام راحل با صحیفه انس داشت. وقتی او را به ترکیه تبعید کردند، نامهای به خانواده‌اش می‌نویسد و بعد از سفارش به صبر، درخواست فرستادن صحیفه را به آنکارا می‌کند. ایشان در وصیت نامه هم یادآور شدند: «ما مفتخریم که ادعیه حیات‌بخش که او را «قرآن صاعد» می‌خوانند از ائمه معصومین ما است. ما به مناجات شعبانیه امامان و دعای عرفات حسین بن علی(ع) و «صحیفه سجادیه» این زبور آل‌محمد و «صحیفه فاطمیه» که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی به زهرای مرضیه است از ما است.»
هدیه امام عصر
علامه محمد تقی مجلسی در شرح احوال خود می‌نویسد: «در اوایل جوانی به جهت برخی از مشکلات به امام زمان توسل جستم.ایشان در مکاشفه‌ای مرا به صحیفه ارجاع دادند.بعد از انس با این کتاب همه مشکلاتم حل شد و به تبلیغ این کتاب در اصفهان پرداختم. در نتیجه در خانه‌های مردم اصفهان در کنار قرآن یک نسخه از صحیفه هم یافت می‌شد و به برکت انس مردم با این اثر، نیمی از مردم اصفهان مستجاب الدعوه شده بودند».
در نگاه دانشمندان اهل سنت
در ۱۳۵۳ق آیت الله مرعشی نجفی نسخه‌ای از صحیفه سجادیه را برای طنطاوی، دانشمند اهل سنت (مفتی اسکندریه) به «قاهره» فرستاد. وی پس از دریافت، آن را با عبارت «گفتاری از کلام مخلوق برتر و از خالق پایین تر» ستود. ابن شهرآشوب در مناقب میگوید: وقتی در بصره نزدیکی از بلغاء از فصاحت صحیفه کامله سخن به میان آمد، او گفت: من هم می‌توانم مانند آن را بر شما املاء و بیان کنم. آنگاه قلم برداشت ولی هیچ جمله‌ای نتوانست بگوید و در همان حال سرافکندگی از دنیا رفت».
ترجمه‌های صحیفه
تاکنون ترجمه‌های متعددی از صحیفه سجادیه به زبان‌های مختلفی نوشته شده است که از آن میان میتوان به شصت ترجمه و شرح به زبان فارسی اشاره کرد. همچنین صحیفه به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، ترکی، اردو، اسپانیولی، بوسنیایی، آلبانیایی، تامیلی و سایر زبان‌ها نیز ترجمه شده است.
دوترجمه فارسی
• ترجمه عبدالمحمد آیتی، از انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (سروش).
• ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، نشر مؤسسه انتشاراتی دانش هوشیار، درسال ۱۳۸۴، در ۳۴۴ صفحه.
شروح صحیفه
شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه حدود ۵۰ شرح بر صحیفه سجادیه نام برده است. برخی نیز این شروح را بیش از ۸۰ مورد ذکر کرده و آنها را نام برده‌اند. همچنین کتابی با عنوان کتاب شناسی امام سجاد، صحیفه سجادیه و رساله حقوق توسط مجمع جهانی اهل بیت به چاپ رسیده است که کتب مرتبط با امام سجاد(ع) را معرفی نموده است.
دوشرح فارسی
• شهود و شناخت، در ۴ جلد به قلم حسن ممدوحی کرمانشاهی به همراه مقدمه‌ای از آیت الله جوادی آملی، انتشارات بوستان کتاب وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
• ترجمه و شرح صحیفه کامله سجادیه از سید علی نقی فیض الاسلام چاپ مرکز نشر آثار فیض الاسلام.
دعای مکارم الاخلاق:
یکی از دعاهای معروف امام سجاد(ع) که به عنوان دعای بیستم صحیفه سجادیه ثبت شده است. این دعا به دلیل دارا بودن مضامین و ابعاد تربیتی و سیر و سلوکی مورد توجه پژوهش‌گران قرار گرفته است. شرح و تفسیرهای متعددی بر آن نوشته و منتشر شده است. این دعا از ۲۲ فراز تشکیل شده که هر قسمت با درود بر محمد و آل محمد شروع می‌شود. امام سجاد(ع) در ضمن هر فراز با درخواست آراستگی به برخی از اخلاق پسندیده یا طلب دوری از بعضی رذائل اخلاقی، ارزش‌ها و ضدارزش‌های اخلاقی را معرفی کرده است.
اهمیت دعای مکارم الاخلاق
این دعا از سوی محققان و دعا پژوهان از گذشته‌های دور مورد توجه بوده است و علمای بسیاری به تألیف کتاب‌هایی در شرح و تفسیر صحیفه سجادیه به طور کلی و یا به طور اختصاصی بر این دعا مبادرت ورزیده‌اند. این امر به دو جهت می‌تواند باشد:
• بهره‌مندی از قرآن کریم و احادیث پیامبر(ص) و معصومین؛
• بهره‌مندی از مضامین بلند و ابعاد تربیتی و سیر و سلوکی.
ویژگی‌های دعا
• تکرار صلوات در ابتدای فرازها؛
• درخواست‌ها در این دعا از سیر ایمان و کمال و یقین تا نیکوترین نیت‌ها و عمل‌ها و رسیدن به حالاتی است که بستر سیر وسلوک و نهادینه شدن اوصاف اخلاقی را فراهم کند.
علت تکرار برخی از فرازها
این دعا با صلوات بر پیامبر و آل ایشان شروع می‌شود. در این دعا، ۲۰ بار صلوات بر محمد(ص) و آل او تکرار شده و در هرقسمت پس از صلوات خواسته‌ای جدید و مهم بیان شده است. گفته شده، حکمت این تکرار در مرحله نخست، قطعه‌بندی و تعیین فرازها است که بخشی از آن گاهی با تعداد ۹ و یا ۸ و یا ۷، مورد خواسته، دسته‌بندی شده است. در مرحله دیگر کسب انرژی در پی خواسته جدید اما مهم، یعنی دعایی در ضمن دعای دیگر و دعایی بر استجابت دعایی دیگر است.
۲ شرح فارسی دعا
• شرح دعای مکارم الاخلاق محمد تقی فلسفی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، سه جلد، ۱۳۷۰ش.
• نورالآفاق: شرح دعای مکارم الاخلاق، اثر شیخ محمدحسین ذوعلم، چ۲، تهران: رایحه عترت، ۱۳۹۳ش.
برخی مضامین دعا
درخواست‌هایی که در این دعا از خداوند شده است، در دو محور اخلاق فردی و اجتماعی می‌گنجد.
محورهای اخلاق فردی
• ایمان کامل: وَبَلِّغْ بِایمانی اَکمَلَ الْایمانِ.
• بهترین عمل: و بِعَمَلی اِلی اَحْسَنِ الْاَعْمالِ.
• تکمیل نیت: وَانْتَهِ بِنِیتی اِلی اَحْسَنِ النِّیاتِ.
• وسعت رزق: وَ اَوْسِعْ عَلَی فی رِزْقِک.
محورهای اخلاق اجتماعی
• دوری از اسرافکاری: وَ امْنَعْنِی مِنَ السَّرَفِ.
• ترک عیب‌جویی از دیگران: وَ تَرْک التَّعْییرِ.
• درخواست کفایت از عیب‌جویی مردم؛ وَ اکفِنِی مَئُونَةَ مَعَرَّةِ الْعِبَادِ.
• داشتن الگو در گسترش عدالت؛ وَ حَلِّنِی بِحِلْیةِ الصَّالِحِینَ.
• ایجاد آرامش و مبارزه با خشونت؛ وَ إِطْفَاءِ النَّائِرَةِ و وَ إِصْلاَحِ ذَاتِ الْبَینِ.
• اهمیت مسابقه اجتماعی در خوبی‌ها : وَ السَّبْقِ إِلَی الْفَضِیلَةِ وَ إِیثَارِ التَّفَضُّلِ.
• نفی ستمگری و ظلم: وَ لاَ أَظْلِمَنَّ وَ أَنْتَ الْقَادِرُ عَلَی الْقَبْضِ مِنِّی.
• درخواست دستی توانا در مقابل ظالم و زبان گویا در برابر دشمنان: و اجعلنی یداً علی مَن ظلمنی و لساناً علی مَن عاندنی.
• بی‌اعتنایی به ثروت مال اندوزان: و لا تفتنی بالنظر.
• سخن گفتن برای هدایت مردم و پیمودن راه برتر: انطقنی بالهدی.
دعای عرفه امام حسین (ع)
دعای عرفه امام حسین(ع) دعایی منسوب به امام حسین(ع) که بنابر روایات، آن حضرت در روز نهم ذی‌الحجه (روز عرفه) در صحرای عرفات خوانده است. بنابر برخی شواهد، قرائت این دعا توسط امام(ع)، مربوط به آخرین سفر حج ایشان نبوده است.
شیعیان این دعا را در روز عرفه و در صحرای عرفات و نیز در مساجد مناطق دیگر جهان می‌خوانند. امام حسین(ع) همراه با گروهی از خاندان و یارانش در بیرون خیمه‌ها آن را خوانده است. بشر و بشیر فرزندان غالب اسدی نقل کرده‌اند که: در آخرین ساعات روز عرفه در سرزمین عرفات در خدمت امام حسین(ع) بودیم که آن حضرت با جمعی از خاندان و فرزندان و شیعیان از چادر بیرون آمدند و با نهایت خضوع و خشوع در طرف چپ کوه ایستادند و روی مبارک را به طرف کعبه گردانیده دست‌ها را تا مقابل رو برداشتند و این دعا را خواندند. در روایت کفعمی دعای عرفه با جمله زیر پایان یافته است: لا اله الا انت وحدک لا شریک لک لک الملک و لک الحمد و انت علی کل شیء قدیر. یا رب، یارب یا رب.اما به نقل از سید ابن طاووس در اقبال الاعمال، دعای عرفه پس از آن با فقرات زیر ادامه می‌یابد: الهی انا الفقیر فی غنای فکیف لا اکون فقیرا فی فقری. خاتمه دعا چنین است: و انت الرقیب الحاضر انک علی کل شیء قدیر و الحمدلله وحده.
در برخی کشورهای اسلامی از جمله ایران، عراق،افغانستان و پاکستان این دعا به صورت جمعی و گروهی خوانده می‌شود که گاهی تعداد افراد شرکت کننده به ویژه در ایام حج و در سرزمین عرفات به هزاران نفر می‌رسد.
سند
کفعمی در کتاب البلدالامین و سیدبن طاووس در کتاب مصباح الزائر این دعای شریف را ذکر کرده‌اند و پس از آن دو، علامه مجلسی در بحار الانوار و شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان این دعا را آورده‌اند. در مورد راویان حدیث (بشر و بشیر) آیت الله خویی میگوید: این دو برادر پسران غالب اسدی کوفی هستند. بشر از اصحاب امام حسین(ع) و اصحاب امام سجاد(ع) اما بشیر تنها از راویان حسین بن علی(ع)است. اگر چه بعضی از محدثان یقین به سند این نیایش ندارند، مفهوم و محتوای این دعا به قدری با عظمت و مطابق اصول است که از سند بی‌نیاز و احتیاجی به آن ندارد. بدیهی است که نظیر مضامین این نیایش در عالی‌ترین درجه حکمت و عرفان اسلامی را جز انبیای عظام و ائمه معصومین نمی‌توانند بیان نمایند.
ترجمه و شرح‌ها
دعای عرفه امام حسین به جهت محتوای غنی و عارفانه آن همواره مورد توجه و عنایت اندیشمندان قرار گرفته است و پیرامون آن کتاب‌ها و مقالات متعددی در شرح و ترجمه آن به نگارش درآمده است که برخی از آنها عبارتند از:
۱. مظهر الغرائب، تألیف سید خلف بن عبدالمطلب از معاصران شیخ بهایی
۲. هدایة المستبصرین در شرح دعای عرفه، تألیف میرزا احمدبن سلطان علی صدر الافاضل.
۳. ترجمه دعای عرفه، تألیف شیخ ابوالحسن شعرانی.
۴. نیایش حسین در عرفات، تألیف آیت الله شیخ لطف الله صافی گلپایگانی.
۵. نیایش حسین(ع) در صحرای عرفات، تألیف علامه محمد تقی جعفری.
۶. شرح دعای عرفه امام حسین(ع)، تألیف محمدباقر مدرس بستان آباد.
ام داوود و ماجرای دعا
ام داود، همسر حسن مثنی و مادر رضاعی امام صادق(ع) است. او به سبب نام فرزندش، داوود بن حسن، به کنیه ام داوود معروف شده است. داوود، مکنی به ابو سلیمان همسر ام کلثوم، دختر امام سجاد (ع) است. او را از اصحاب امام باقر (ع) و امام صادق (ع) دانسته‌اند. گفته‌اند داوود از جانب برادرش، عبدالله محض، تولیت صدقات امام علی(ع) را بر عهده داشته است. بنا بر قراین او همراه با تنی چند از سادات حسنی در مخالفت با منصور عباسی به زندان افتاد و مدت‌ها از او خبری نشد. ام داوود به همین جهت نزد امام صادق(ع) رفت. امام با مشاهده وضعیت ام داوود او را به خواندن دعای استفتاح فراخواند و گفت: «چرا از خواندن دعای استفتاح غفلت کرده‌ای؟ دعای ام داوود در ضمن اعمال ام داوود آمده كه در روز پانزدهم ماه رجب سفارش شده است.
سند د عا
دعای ام داوود از جمله دعاهایی است که در منابع روایی اولیه و اصلی فریقین ثبت شده است. این دعا در هفت جامع روایی نقل شده است. البته نقل برخی از آنها مستند به برخی دیگر میباشد که به ترتیب تاریخی از این قرار است:
• تنها منبع غیر شیعی دعای ام داوود، جامع روایی “فضایل شهر رجب” از عالم اهل تسنّن، حاکم حسکانی (م۴۹۰ق).
• فضایل الاشهر الثلاثه اثر شیخ صدوق
• مصباح المتهجد اثر شیخ طوسی
• اقبال الاعمال اثر سیدبن طاووس
• بلدالامین و مصباح اثر کفعمی
• بحارالانوار اثر علامه مجلسی
• مفاتیح الجنان اثر شیخ عباس قمی
دعای ابوحمزه ثمالی
دعایی که امام سجاد(ع) آن را در تمام سحرهای ماه رمضان می‌خواند. این دعا را ابوحمزه ثمالی از امام سجاد(ع) نقل کرده است. این دعا شامل صفات نیکوی خداوند، اسم اعظم و همچنین دربردارنده مفاهیمی مانند دشواری‌های قبر و قیامت، سنگینی بار گناهان و لزوم اطاعت و پیروی از پیامبر اکرم(ص) و خاندان معصومش است.
نامگذاری
روایت‌کننده این دعا، ابوحمزه ثمالی بوده که آن را از امام سجاد(ع) نقل کرده و به همین دلیل این دعا به نام او معروف شده است. ابو حمزه ثمالی از اصحاب امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) معرفی شده است.
سند
سید ابن طاووس در کتاب اقبال الاعمال به سند خود از ابو محمد هارون بن موسی تلعکبری به اسناد حسن بن محبوب زراد از ابوحمزه ثمالی روایت کرده که: «امام زین‌العابدین(ع) در شب‌های ماه رمضان بیشتر شب را به نماز می‌پرداختند و هنگام سحر این دعا را می‌خواندند.»
نظر امام خمینی(ره)
«دعای ابوحمزه ثمالی از بالاترین مظاهر عبودیت است و دعایی بدین مثابه در لسان عبودیت و ادب بَین یدی الله در بین بشر نیست.» شرح جنود جهل و عقل، ص ۱۴۶.
مضامین
یکی از مهمترین ویژگی‌های این دعا این است که شیوه راز و نیاز انسان با پروردگارش را به خوبی نشان داده است.
این دعا که با جمله «إِلَهِي لا تُؤَدِّبْنِي بِعُقُوبَتِكَ» آغاز و به جمله «وَ رَضِّنِي مِنَ الْعَيْشِ بِمَا قَسَمْتَ لِي يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ» ختم می‌شود مشتمل بر معانی بلند و الفاظ فصیح و تعابیر بدیع است. راه توبه و انابه و تضرع و پرهیزکاری را ترسیم کرده و نعمت‌های بزرگ الهی را برشمرده، و دشواری‌ها قبر و قیامت و تاریکی و تنهایی و سنگینی بار گناهان را متذکر شده و لزوم اطاعت و پیروی از پیامبر اکرم(ص) و خاندان معصومش را تأکید فرموده است.
این دعای نورانی، فرازهای گوناگون و متعددی دارد که همه در یک سطح نیستند چرا که همه دعا كنندگان در یك سطح نیستند. برخی مشكل خوف دارند، برخی در مرحله رجاء مشكل دارند و برخی دیگر، دامنگیر مشكلات دیگری شده‌اند، که این دعای جامع، برای همگان سودمند است. البته بحث‌های محوری این دعا همان مسئله توحید است كه در خِلال این مسائل بازگو می‌شود. اگر چه در طلیعه و آغاز این دعا «بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم» قرار ندارد اما این دعا با نام خدا و کلمه «الهی» شروع شده است. بنابراین چون با نام شروع شده است، مشمول آن احادیثی نخواهد بود كه هر كاری كه به نام خدا شروع نشده است، ابتر و بی نتیجه است.
فرازی از دعای ابوحمزه ثمالی:
« فَقَدْ أَفْنَیْتُ بِالتَّسْوِیفِ وَ الْآمَالِ عُمُرِی وَ قَدْ نَزَلْتُ مَنْزِلَةَ الْآیِسِینَ مِنْ خَیْرِی [حَیَاتِی] فَمَنْ یَکُونُ أَسْوَأَ حَالا مِنِّی إِنْ أَنَا نُقِلْتُ عَلَی مِثْلِ حَالِی إِلَی قَبْرِی [قَبْرٍ] لَمْ أُمَهِّدْهُ لِرَقْدَتِی وَ لَمْ أَفْرُشْهُ بِالْعَمَلِ الصَّالِحِ لِضَجْعَتِی وَ مَا لِی لا أَبْکِی وَ لا أَدْرِی إِلَی مَا یَکُونُ مَصِیرِی وَ أَرَی نَفْسِی تُخَادِعُنِی وَ أَیَّامِی تُخَاتِلُنِی وَ قَدْ خَفَقَتْ عِنْدَ [فَوْقَ] رَأْسِی أَجْنِحَةُ الْمَوْتِ فَمَا لِی لا أَبْکِی أَبْکِی لِخُرُوجِ نَفْسِی أَبْکِی لِظُلْمَةِ قَبْرِی أَبْکِی لِضِیقِ لَحْدِی أَبْکِی لِسُؤَالِ مُنْکَرٍ وَ نَکِیرٍ إِیَّایَ»
من عمرم را به امروز و فردا کردن و آرزوهای باطل نابود ساختم، و اینک به جایگاه ناامیدان از خیر و صلاح فرود آمده ام، پس بدحال تر از من کیست؟اگر من بر چنین حالی به قبرم وارد شوم، قبری که آن را برای خواب آماده نساخته ام، و برای آرمیدن به کار نیک فرش ننموده ام، و مرا چه شده که گریه نکنم، و حال آنکه نمیدانم بازگشت من به جانب چه خواهد بود، من نفسم را می نگرم که با من نیرنگ می بازد، و روزگار را مشاهده می کنم که مرا می فریبد، و حال آنکه بالهای مرگ بالای سرم به حرکت درآمده، پس مرا چه شده که گریه نکنم، گریه می کنم برای بیرون رفتن جان از بدنم، گریه می کنم برای تاریکی قبرم، گریه می کنم برای تنگی لحدم، گریه می کنم برای پرسش دو فرشته قبر منکر و نکیر از من!
شرح‌ها
برای دعای ابوحمزه شرح‌هایی نوشته شده است:
۱. شرح دعای ابی حمزه ثمالی، شیخ محمدابراهیم بن المولی عبدالوهاب سبزواری.
۲. شرح دعای ابی حمزه ثمالی، مولی محمد تقی بن حسین علی هروی اصفهای حائری.
۳. شرح دعای ابوحمزه ثمالی، سید حسین بن ابی القاسم جعفر بن حسین موسوی خوانساری، استاد سید مهدی بحرالعلوم.
۴. شرح دعای ابوحمزه ثمالی، سید میر معزالدین بن میر مسیح اصطهباناتی.
۵. الجوهرة العزیزة فی شرح دعاء ابن حمزه؛ سید ابوالفضل حسینی در سال ۱۳۷۹ ق چاپ شده است.
۶. متن، شرح و تفسیر دعای ابوحمزه ثمالی؛ محمدعلی خزایلی در سال ۱۳۸۷ منتشر شده است.
جوشن کبیر
جوشن کبیر، دعایی منقول از پیامبر اکرم(ص) در ۱۰۰ بند، حاوی ۱۰۰۱ نام و صفت خداوند است. این دعا را جبرئیل به پیامبر اسلام(ص) آموزش داده است. امروزه این دعا در ایران معمولا یکی از بخش‌های ثابت مراسم شب‌های قدر در ماه رمضان است. عده‌ای نیز به سفارش روایات، این دعا را بر روی کفن خود می‌نویسند.
ماجرای نزول دعا
امام سجاد(ع) از امام حسین(ع)، و او از امام علی(ع) و او نیز از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده‌اند که در یکی از جنگ‌ها، پیامبر(ص) زرهی سنگین پوشیده بود و آن زره جسمش را اذیت می‌کرد. جبرئیل نازل شد و ضمن رساندن سلام خدا بر پیامبر(ص) گفت: «این زره را از بدنت بیرون بیاور و به جای آن این دعا را بخوان که برای تو و امت تو امان است».علت نامگذاری این دعا به جوشن کبیر (به معنای زره بزرگ) نیز همین است.البته این ماجرا در منابع تاریخی نقل نشده است.
شرح
کتاب شرح الأسماء، شرح دعاء الجوشن الکبیر؛ تألیف ملاهادی سبزواری میباشد.
محتوا
فراز ۵۲ دعای جوشن کبیر
یا سُرُورَ الْعَارِفِینَ یا مُنَی الْمُحِبِّینَ یا أَنِیسَ الْمُرِیدِینَ یا حَبِیبَ التَّوَّابِینَ یا رَازِقَ الْمُقِلِّینَ یا رَجَاءَ الْمُذْنِبِینَ یا قُرَّةَ عَینِ الْعَابِدِینَ یا مُنَفِّسَ عَنِ الْمَکْرُوبِینَ یا مُفَرِّجَ عَنِ الْمَغْمُومِینَ یا إِلَهَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ
ای شادی عارفان، ای آرزوی شیفتگان، ای همدم مریدان، ای محبوب توبهکاران، ای روزیدهنده بیچیزان ،ای امید گنهکاران، ای نور چشم عبادتکنندگان، ای گشاینده‌اندوه دلگیران، ای غمگسار غمزدگان، ای معبود گذشتگان و آیندگان
فراز ۹۹ دعای جوشن کبیر
یا مَنْ لا یشْغَلُهُ سَمْعٌ عَنْ سَمْعٍ یا مَنْ لا یمْنَعُهُ فِعْلٌ عَنْ فِعْلٍ یا مَنْ لا یلْهِیهِ قَوْلٌ عَنْ قَوْلٍ یا مَنْ لا یغَلِّطُهُ سُؤَالٌ عَنْ سُؤَالٍ یا مَنْ لا یحْجُبُهُ شَیءٌ عَنْ شَیءٍ یا مَنْ لا یبْرِمُهُ إِلْحَاحُ الْمُلِحِّینَ یا مَنْ هُوَ غَایةُ مُرَادِ الْمُرِیدِینَ یا مَنْ هُوَ مُنْتَهَی هِمَمِ الْعَارِفِینَ یا مَنْ هُوَ مُنْتَهَی طَلَبِ الطَّالِبِینَ یا مَنْ لا یخْفَی عَلَیهِ ذَرَّةٌ فِی الْعَالَمِینَ
ای آنکه شنیدنی از شنیدن دیگر بازش ندارد، ای آنکه کاری از کار دیگر منعش نکند، ای آنکه گفتاری از گفتار دیگر سرگرمش نکند، ای آنکه درخواستی از درخواست دیگر او را به اشتباه نیافکند، ای آنکه چیزی از چیز دیگر پردهاش نشود، ای آنکه اصرار اصرارکنندگان او را به ستوه نیاورد، ای آنکه آرمان واپسین جویندگان است، ای آنکه نهایت همّت عارفان است، ای آنکه پایان جستجوی جویندگان است، ای آنکه غباری در سراسر هستی بر او پوشیده نیست.
این دعا ۱۰۰ بند دارد و هر بند حاوی ۱۰ اسم از اسم‌های خداست، به جز بند ۵۵ که یازده اسم خداوند در آن آمده است ؛ بنابراین، در مجموع، این دعا حاوی ۱۰۰۱ اسم خداوند است. در پایان هر بند، این عبارت خوانده می‌شود: «سُبْحَانَک یا لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ خَلِّصْنَا مِنَ النَّارِ یا رَبِّ». در کتاب بلد الامین آمده که در ابتدای هر بند «بسم الله» و در پایان هر بند«سُبْحَانَک یا لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ خَلِّصْنَا مِنَ النَّارِ یا رَبِّ یا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکرَامِ یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ» گفته شود. در کتاب زاد المعاد در ابتدای هر فصل، خاصیتی برای آن بیان شده است، مثلاً برای بند ۳ گفته: «لطلب النصرة و سعة الرزق» و برای بند ۲۴: «لتنویر القلب و اقالة العثرات» و برای بند ۳۹: «لرفع الفقر». در این دعا، بیشتر نامهای خدا و تعبیرات دیگر از قرآن گرفته شده است و آنها به گونه‌ای در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند که علاوه بر مُسَجَّع و موزون بودن، در بیشتر موارد، اسماء و صفات از لحاظ حروف پایانی نیز یک شکل و مشابه‌اند.
تکرار بعضی صفات
شش صفت از صفات خداوند که در این دعا تکرار شده‌اند:
• «یا من لم یتخذ صاحبه و لا ولدا» در بندهای ۶۲ و ۸۴
• «یا نافع» در بندهای ۹ و ۳۲
• «یا من هو بمن رجاه کریم» در بندهای ۱۸ و ۹۶
• «یا من هو بمن عصاه حلیم» در بندهای ۱۸ و ۹۶
• «یا من فضله عمیم» در بندهای ۴۸ و ۹۸
• «یا انیس من لا انیس له» در بندهای ۲۸ و ۵۹
بنا بر روایت، هر کس این دعا را هنگام خروج از خانه بخواند، خدا او را حفظ می‌کند و ثواب بسیار به او می‌دهد و هرکس آن را بر کفنش بنویسد از عذاب قبر مصون می‌ماند و هرکس آن را اول ماه رمضان بخواند، خدا به او درک فضیلت شب قدر را روزی می‌دهد و هر کس آن را سه‌بار در این ماه بخواند، در طول زندگی‌اش در امان خدا قرار می‌گیرد.
مشهورترین شرح
عالمان شیعه بر دعای جوشن کبیر شرح‌هایی نوشته‌اند،مشهورترین شرح، شرح ملا هادی سبزواری است. این شرح رنگ و بوی عرفانی و فلسفی دارد. سبزواری براساس بندهای دعا، به اشعار فارسی و عربی استشهاد کرده و برای مباحث لغوی به کتاب قاموس اللغه فیروزآبادی بسیار مراجعه کرده است. او همچنین به اقتضای بحث، مباحث فلسفی، عرفانی و کلامی را طرح کرده است.