بسم الله الرحمن الرحیم
توبه و استغفار در کلام آیت الله هاشمی علیا
باید به سوی خدا برگشت باید توبه کرد همه برکات در خانه خدا است مگر نمی‌خوانیم مفتح الابواب او است مسبب الاسباب او است بیاییم دل‌ها را با خدا آشتی دهیم. توبه الرجوع من الذنب إلی الله تعالی، توبه رجوع از معصیت به طاعت است. انسان تائب از گناه توبه کرده و از معصیت دست برمی‌دارد، از زشتی‌ها دست برمی‌دارد.
ما اگر بخواهیم حقیقت توبه را بشناسیم، باید ببینیم معصیت و گناه چیست تا از آن دست بردایم، پس باید بدانیم طبق بین بزرگان که تمام اعمالی که از انسان صادر می‌شود، از پنج قسم خالی نیست. اول آن چیزی که فعل آن راجح است و منع از ترک آن شده، نماز فعل آن راجح است، و ترک آن هم حرام است. دوم آن چیزی که ترک آن راجح است و منع از آنجام آن شده است، حرام، ترک آن واجب است؛ دروغ، ترک کردن آن واجب است و فعل آن حرام. سوم آن چیزی که انجام آن راجح است اما مانعی از ترک در آن نیست، مستحب، نماز شب، اما مانع از ترک نیست. نمی‌خواهد نماز شب بخواند، آثار آن را نمی‌بینید، گناه نکرده اما برکات آن را نمی‌بینید. چهارم آن چیزی که ترک آن راجح است اما مانعی از فعل در آن نیست، مکروه، فعل آن مانعی ندارد اما ترک آن بهتر است. مؤمنی که سعی کند مکروهات را به‌جا نیاورد، قطعاً به سمت محرمات نمی‌رود، و مومنی که مستحبات را انجام دهد قطعاً واجبات را ترک نمی‌کند، و پنجم آن فعلی که فعل و ترک آن مساوی است، مباح، که انسان می‌تواند همین را هم با یک نیت از حالت مباح خارج کند و فعلی کند که نزد خداوند ترجیح دارد. حال معصیت چیست؟ معصیت ترک اولی و انجام دومی است، بر هر عاقلی واجب است از این دو توبه کند، یعنی اگر واجبی را ترک کردید، نماز را از اول تکلیف ترک کردید، روزه نگرفتید یا دروغ گفتید، غیبت کردید، کار حرام کردید، باید از تمام گذشته و حرام‌هایی که از اول تکلیف انجام داده‌اید، توبه کنید.
حالا چگونه باید توبه کرد؟ اگر می‌خواهید سالک باشید، راه آن این است که ببینی از اول تکلیف، گناه داشتی یا نداشتی. اگر گناه‌های خود را بررسی کردی و دیدی اول تکلیف یک سال نماز نخواندم، این‌قدر غیبت کردم، این‌قدر دروغ گفتم، اگر برای تمام این‌ها توبه کردید، حق الله را ادا کردید، استغفار کردید، در مورد حق‌الناس عذرخواهی کردید، این توبه است، سد را شکسته‌اید. واجباتی که ترک کرده بودید را به‌جا آوردید، سد را شکسته‌اید، وگرنه تا آخر عمر هم ذکر بگویید، راه بسته است
یک نکته مهم در دعاهای معصومین وجود دارد و آن اینکه همه باید توبه کنند؛ توبه مختص به گناهکار نیست. همه باید تائب باشند: عالم، جاهل، مرد، زن، کوچک، بزرگ، اگر انسان می‌خواهد رستگار شود باید از هر چیزی که او را از خدا دور می‌کند توبه کند، مهمان طور که امام سجاد(ع) فرمود وَ أَسْتَغْفِرُكَ مِنْ كُلِ لَذَّةٍ بِغَيْرِ ذِكْرِكَ، وَ مِنْ كُلِّ رَاحَةٍ بِغَيْرِ أُنْسِكَ، وَ مِنْ كُلِّ سُرُورٍ بِغَيْرِ قُرْبِكَ، وَ مِنْ كُلِّ شُغُلٍ بِغَيْرِ طَاعَتِك [1] خدایا توبه می‌کنم از هر لذتی که غیر از ذکر تو باشد، گویی لذت‌هایی که با یاد خدا نباشد گناه است و توبه می‌کنم از هر راحتی که غیر انس تو باشد اگر راحتی‌ها به غیر از انس الهی شد گویی یک گناه است، و از هر خوشحالی که ما را به خدا نزدیک و از هر کاری که غیر طاعت خدا باشد، یعنی باید تمام اشتغالات طاعت خدا باشد اگر اشتغالات برای خدا نباشد باید از آن استغفار کنیم. اگر می‌خواهید موانع را بشکافید و سیر شما سیر إلی الله باشد، باید توبه کنید از معاصی و گناهان و هر چیزی که شما را از یاد خدا غافل کند.
در دعای صباح داریم که إِلَهِی إِنْ لَمْ تَبْتَدِئْنِی الرَّحْمَةُ مِنْكَ بِحُسْنِ التَّوْفِیقِ فَمَنِ السَّالِكُ بِی إِلَیكَ فِی وَاضِحِ الطَّرِیق وَ لَا تَكِلَنِی إِلَى نَفْسِی طَرْفَةَ عَین[2]. خدایا إِنْ لَمْ تَبْتَدِئْنِی الرَّحْمَةُ، یعنی باید اول رحمت از سوی تو شامل حال من شود. اگر رحمت تو از اول شامل حال من نشود، چه کسی می‌تواند من را در راه راست و راه بندگی بیاورد؟ تو باید عنایت و لطف کنی، لذا توبه‌ی انسان در دو توبه‌ی الهی پیچیده شده است. اول، عنایات الهی به این طرف است که او را موفق به توبه کرده، به قلب انسان یک نوری می‌تاباند، یک توفیقی به انسان می‌دهد، یک جذبه‌ی الهی در دل پیدا می‌شود که پی می‌برد بدی کرده، اشتباه کرده،آن وقت اگر واقعاً برگشت و قصد و نیت او توبه بود و شرایط توبه را داشت، قطعاً خدا عنایت و توبه‌ی او را قبول می‌کند و آثار شوم آن گناهان را از او برطرف می‌کند.
پس هر توبه‌ی انسان گناهکار پیچیده شده به دو توبه، یعنی دو رجوع الهی است، دو عنایت الهی است. انسان تائب دنبال عنایات این‌گونه است، لذا خدا تواب است.
بدانید که انسان امروز بسیار نیاز دارد که از گناهان اجتناب کند، لذا توبه از گناهان یکی از مقامات عالیه‌ی انسان‌های سالک و عارف به حق است. برای توبه اول باید انسان بداند که گناه سد راه است و سم کشنده است. انسانی که با غفلت و اشتباه سم خورد، سم را در حلق او ریختند یا او را گول زدند، حالا که فهمید سم است، عقل می‌گوید هرطور که هست باید آن سم را برگردانی تا سلامت خود را به دست آوری. گناه از سم کشنده برای انسان بدتر است.
خداى عز و جل به توبهكنندگان سه خصلت داده است كه اگر یكى از آن‌ها را به تمامى اهل آسمان‌ها و زمین بدهد، به سبب آن همگى نجات یابند. خدا توابین و متطهرین را دوست دارد، ملائکه‌ی عرش برای مؤمنین استغفار و دعا می‌کنند، ازجمله اینکه این تائبین را از عذاب جهنم باز دار و داخل کن آن‌ها را در بهشتی که آن‌ها را وعده داده‌ای، و در نهایت خداوند گناهان و سیئات آن‌ها را به حسنات تبدیل می‌کند.
توبه‌ی عامه‌ی مردم دو شرط دارد: یکی علم
به اقسام افعال، و دیگر جبران گذشته، از گذشته استغفار و آن را جبران کند. اگر در
اول تکلیف خود، نماز یا روزه‌ای دارد، آن را جبران کند. اگر اذیت و آزاری داشته،
آن را جبران کند. حالا هم باید تصمیم بگیرد که گناه نکند و در آینده هم استقامت
داشته باشد و وظایف خود را انجام دهد.
[1] . زاد المعاد – مفتاح الجنان، ص416، المناجاة الثالثة عشرة: مناجاة الذاكرين …..
[2]. زاد المعاد – مفتاح الجنان، ص386 دعاء الصباح من كلام مولانا أمير المؤمنين عليه السلام ….. – مفاتیح الجنان، دعای صباح