استغفار امام سجاد(علیه السلام) در کلام استاد اخلاق آیت الله هاشمی علیا

امام سجاد(ع): وَ أَسْتَغْفِرُكَ مِنْ كُلِّ لَذَّةٍ بِغَيْرِ ذِكْرِك وَ مِنْ كُلِّ رَاحَةٍ بِغَيْرِ أُنْسِك وَ مِنْ كُلِّ سُرُورٍ بِغَيْرِ قُرْبِك[1]. خدایا، من استغفار می‌کنم از هر لذتی که به یاد تو نباشد. در خیلی از لذت‌ها، یاد خدا نیست. مگر هر لذتی بدون یاد خدا گناه است که امام می‌فرماید: وَ أَسْتَغْفِرُكَ. به این جمله فکر کنید. شما رفتید تفریح، اصلاً قصد خدایی هم نداشتید، همه تفریح بود، آیا گناه کردید و باید استغفار کنید؟ امام می‌فرماید: وَ أَسْتَغْفِرُكَ مِنْ كُلِّ لَذَّةٍ بِغَيْرِ ذِكْرِك. هر لذتی که با غفلت از یاد خدا بود، گناه نکردید، استغفار دارد. وَ مِنْ كُلِّ رَاحَةٍ بِغَيْرِ أُنْسِك‏. خدایا، من استغفار می‌کنم از هر راحتی که در زندگی داشتم. انسان کنار پدر، مادر، خواهر، برادر، رفیق و… راحتی‌ها دارد. از هر راحتی که بِغَيْرِ أُنْسِك باشد، استغفار می‌کنم. بالاتر از آن، وَ مِنْ كُلِّ سُرُورٍ بِغَيْرِ قُرْبِك.‏ خدایا، از هر جا که مسرور شدم، اما آن سرور من را به تو نزدیک نکرد، استغفار می‌کنم. چرا به تو نزدیک نکرد، چون قصد الهی نداشتم، خلوص نبود، ذکر تو نبود، این سرور برای تو نبود. در بعضی جملات داریم که اگر کسی فلان عمل را انجام بدهد، خدا گناهان کثیر انسان را می‌بخشد، ولو به اندازه‌ی کف دریا باشد. انسان گناه زیاد دارد. هر چیزی، هر لذتی، هر سروری، بلکه هر شغلی غیر طاعت الهی باشد، به یک نحو کمبود دارد و گناه است. امام از آن استغفار می‌کند، چرا؟ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَف‏[2]. درباره‌ی صید در حرم برای مُحرم آیه نازل شده است؛ عده‌ای که قبل از آیه‌ی حرمت، صید انجام داده بودند. طبق این آیه، اگر کسی قبل از حرمت صید کرد، خدا او را عفو کرده است. چیزی که معصیت نیست، عفو ندارد. خداوند در اینجا تعبیر به عفو کرده است؛ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَف. یعنی تعلق گرفته عفو به ما سلف. این قرینه است بر چیزی ‌که اقتضای نهی داشته باشد، ولو بالفعل نهی به او تعلق نگیرد. در اعمال ما چقدر اعمال هست که معصیت نیست، اما قابلیت نهی دارد. پس آنجا که خدا فرمود شما را عفو می‌کنیم، این حرف به‌جا است. فرض کنید برخاستن در مقابل پدر و مادر. اگر پدر وارد شد، جلوی پای او بلند نشوید، گناه کردید؟ نه، اما قابلیت عفو دارد. یعنی مقتضی این امر را دارد که هر گاه پدر و مادر آمدند، جلوی پای آن‌ها بلند شوید. بدون بسم الله، شروع کردید به غذا خوردن. در اینجا خدا می‌توانست امر کند که هر لقمه‌ای را که برمی‌دارید، باید به نام خدا باشد؛ نعمت خدا است، اقتضای این را دارد. می‌خواهید بخوابید، اصلاً در وادی ذکر و قرآن و… نیستید. خسته هستید. اینجا اقتضا دارد که خدا امر کند وقتی می‌خواهید بخوابید، باید صد‌تا الله اکبر بگویید، دو رکعت نماز بخوانید، بعد بخوابید. خواب نعمت الهی است. قبل از اینکه از لذت خواب بهره ببرید، خدا بفرماید که باید این کار را انجام بدهید؛ قابلیت این معنا را دارد. اگر خدا فرمود که تو را عفو کردم، نمی‌خواهد ذکر بگویید، نمی‌خواهد نماز بخوانید، نمی‌خواهد بسم الله بگویید؛ در تمام این موارد قابلیت نهی هست. همین‌جا می‌شود گفت استغفرالله، اگر بدون یاد شما خوابیدم یا غذا خوردم یا مباحثه کردم. براساس این قاعده، ببینید که ما چقدر خطا داریم! چقدر در زندگی از خدا غافل هستیم! تمام این غفلت‌ها را خدا عفو کرده است. اگر انسان بخواهد همواره به یاد خدا باشد، باید تمام لحظات خود را لله قرار دهد. صبح که از خواب بیدار می‌شود، از خدا بخواهد هر عملی که از او صادر می‌شود، تا شب برای خدا باشد؛ برای قرب به ساحت قدس. کاری نکنم که دل کسی بشکند، اشک کسی دربیاید، به کار کسی گره بزنم، کار خلاف نکنم. خدایا، نکند از تو غافل باشم. اگر صبح تا شب مشغول بود و همه‌ی کارهایش در راه خدا بود، خدا را شکر کند. اگر کار خلافی کرده بود، اگر قابل اصلاح است، آن را اصلاح و عذرخواهی یا حتی توبه کند. خداوند ما را از یاد خود غافل نکند. درس و بحث ما هوای نفس نباشد؛ برای خدا باشد. اگر می‌خواهیم آثار خیر داشته باشد، اگر می‌خواهیم عبادت باشد، اگر می‌خواهیم اسباب قرب به خدا باشد، از خدا بخواهیم که خود او نیت خالص را از دل‌های ما برندارد. دل‌های ما همواره منور به نور یاد حق باشد، در غفلت نباشد و از غفلت‌های خود استغفار کنیم.  

بنابراین می‌بینیم که امام سجاد(علیه السلام) در مناجاتش با خدا، از هر لذتی که ذکر خدا در آن نباشد، از هر راحتی که همراه با انس الهی نباشد و از هر سروری که به قرب الهی قرین نباشد، استغفار می‌کند. این استغفار در برابر اموری است که نهی به آن نخورده اما اقتضای نهی داشته است. در اعمال ما چقدر زیاد است مواردی که معصیت نیست اما اقتضای نهی دارد. واجب نیست اما اقتضای امر دارد. امام سجاد(علیه السلام) نه از معصیت‌هایی که بالفعل متعلق نهی الهی‌اند، بلکه از آنهایی که اقتضای نهی دارند، استغفار می‌کند. از لذتی که در آن ذکر خدا نباشد، آسایشی که قرین انس خدا نباشد و شادمانی که حاصل قرب الهی نباشد، طلب بخشایش می‌کند.

[1]. زاد المعاد، مفتاح الجنان، ص416، المناجاة الثالثة عشرة: مناجاة الذاكرين

[2]. مائده، 95

تهیه شده در گروه سایت حوزه علمیه حضرت قائم(عجل الله تعالی فرجه الشریف) چیذر